Classics To Go | 07 november 2022

Top 5 Cleopatra

De Italiaanse schrijver en chemicus Primo Levi deed regelmatig een spel met zijn vrienden. Iedereen formuleerde dan een theorie bij de vraag: ‘Hoe zou de wereldgeschiedenis zijn verlopen als…? En een van de kwesties was: wat zou er gebeurd zijn als de Egyptische vorstin Cleopatra niet zo’n mooi was geweest? Dat had de muziek in elk geval beroofd van enkele meesterwerken.

Georg Friedrich Händel – Giulio Cesare (1724)

Zelden hoorden en zagen we zo’n sensuele Cleopatra als in Händels Giulio Cesare, een van zijn mooiste en meest dramatische opera’s, waarin hij de ene hit op de andere stapelt. Julius Caesar jaagt op zijn verslagen concurrent Pompeius, die bescherming zoekt in Alexandrië. Vergeefs, want hij wordt vermoord door Tolomeo die met zijn zus Cleopatra over Egypte regeert. Caesar is not amused als hij het hoofd van Pompeius cadeau krijgt. De geslepen Cleopatra verleidt hem met haar schoonheid, zodat de Romein haar zal helpen om haar broer te verdrijven. Ze houdt er geen rekening mee dat ze ook daadwerkelijk verliefd op Caesar wordt. We leren Cleopatra kennen als een sluw politicus en een sensuele vrouw. Prachtige aria’s schreef Händel voor haar. Eén ervan is Se pietà di me non senti, waarin Cleopatra heen en weer geslingerd wordt tussen hoop en vrees, als zij bidt voor Caesars succes in de strijd tegen Tolomeo.

Samuel Barber – Anthony and Cleopatra (1966)

Caesar was de eerste Romeinse heerser met wie Cleopatra een verhouding kreeg. Zij was oorspronkelijk van Griekse komaf. Hij overwinterde in Egypte na de overwinning die Händel in zijn Giulio Cesare beschreef. Hun liaison leverde een kind op, een zoon. Maar de liefde was geen lang leven beschoren. Vier jaar na hun kennismaking, tijdens een bezoek aan Rome van Cleopatra, werd Caesar vermoord. Enkele jaren hierna werd Cleopatra de minnares van een andere Romeinse heerser, Marcus Antonius. Ze zouden zelfs getrouwd zijn volgens een Egyptisch ritueel. Over die verhouding schreef de Engelse dichter William Shakespeare zijn beroemde tragedie Anthony and Cleopatra. De Amerikaanse componist gebruikte dat stuk als basis voor zijn gelijknamige opera. De première in de nieuwe Metropolitan Opera in New York werd een flop van de eeuw. De machinerie van het nieuwe operahuis werkte niet naar behoren. Een recensent herinnert zich hoe tijdens scènewisselingen van achter de gordijnen iemand schreeuwde: ‘Pas op voor de sfinx!’ En hoofdrolspeelster Leontyne Price zat op een gegeven moment opgesloten in een piramide. Negen jaar later herzag Barber het stuk, maar ook daarna slaagde zijn Anthony and Cleopatra er niet echt in de operahuizen te veroveren. ‘Give me my robe’, zingt Cleopatra, voordat ze zelfmoord pleegt.

Hector Berlioz – La Mort de Cléopâtre (1829)

Als muziekstudent deed Hector Berlioz zijn best om de prestigieuze Prix de Rome te winnen. Dat wilde maar niet lukken. Opvallend vaak koos hij daarbij de dood tot onderwerp. Maar liefst drie van de vier keer dat hij meedeed. In 1827 was het La Mort d’Orphée, in 1830 – toen hij eindelijk won – La Mort de Sardanapale. En het jaar daarvoor dus zijn cantate La Mort de Cléopâtre. Met dit stuk maakte hij geen vrienden bij de jury. De leden waren zelfs zo ontstemd, dat ze weigerden een eerste prijs uit te reiken. Berlioz negeerde in hun ogen belangrijke muzikale conventies. De geschiedenis zou die eigenschap uiteindelijk als de kracht van Berlioz beoordelen, maar zijn tijdgenoten verdroegen zijn experimenten niet. Berlioz was gefascineerd door de geestelijke toestand waarin Cleopatra zich bevond nadat haar minnaar Marcus Antonius in haar armen stierf. Samen trotseerden ze de macht van Rome, maar ze verloren. De componist beschrijft de laatste momenten van de Koningin der Koningen, die tenslotte de hand aan zichzelf slaat.

Jules Massenet – Cléopâtre (1914)

Ook Berlioz’ landgenoot Jules Massenet raakte geïntrigeerd door de liefdesverwikkelingen tussen Marcus Antonius en Cleopatra. De heersers over het Romeinse Rijk raakten in een burgeroorlog verzeild door de obsessie van Antonius voor de beeldschone Egyptische. De componist voltooide het werk vlak voor zijn dood in 1912, waarna de opera twee jaar later voor het eerst te zien was in Monte-Carlo. Rossini zei eens over Wagner-opera’s dat die prachtige momenten hadden, maar hele vervelende kwartieren. En dat geldt eigenlijk ook voor de Cléopâtre van Massenet, die hier en daar zijn genie toont, maar niet kan verhullen dat de verhaallijn zwak is en de karakters ongeloofwaardig. Toch… Marcus Antonius sterft mooi.

Carl Heinrich Graun – Cesare e Cleopatra (1742)

In 1740 kwam Frederik de Grote aan de macht. En dat betekende goed nieuws voor de muziekliefhebbers. Hij stelde Carl Heinrich Graun aan als kapelmeester en liet in Berlijn een operatheater bouwen. Twee jaar later werd dat geopend met Cesare e Cleopatra van Graun. Evenals bij Händel ligt in deze opera niet de nadruk op alle politieke intriges, die onderwerp van geschiedschrijving zijn, maar op de opbloeiende liefde tussen Caesar en Cleopatra. Het werk heeft niet de psychologische diepgang van Händel, maar genoeg aansprekende aria’s en melodieën. Ze is bij Graun een virtuoze vorstin.