Top 20 Cellowerken

De cello de klassieke muziek: 20 luistertips

De Britse cellist Julian Lloyd Webber heeft zijn hele carrière besteed aan het verkennen van het cellorepertoire. In dit artikel kiest hij zijn favorieten uit klassieke composities, kamermuziek en hedendaagse werken. Hij doet verfrissende suggesties met betrekking tot minder bekende werken, die het zeker waard zijn om te leren kennen.

1. Bekende klassieker: Elgar Celloconcert

‘Als je ooit over de Malvern Hills loopt en dit hoort, wees niet bang, ik ben het maar.’ Elgar heeft het hier over de beroemde openingsmelodie van dit mooie celloconcert uit 1919, dat volgens hem zijn ziel vastlegde en het beste werk was dat hij ooit geschreven had. De sombere, gepassioneerde lyriek ervan, wordt gezien als een afscheid van het Edwardiaanse tijdperk en de bijbehorende manier van leven, die werd weggevaagd door de Eerste Wereldoorlog. In het adagio klinkt een zekere angst door, maar Elgar vond het ‘goed en levend’.

Verfrissend alternatief: Mjaskovski Celloconcert

Julian Lloyd Webber: ‘Het Celloconcert van Mjaskovski verschilt veel van dat van Elgar, maar het heeft een soortgelijk gevoel van fin de siècle, een herfstachtige sfeer.’

Net als bij Rachmaninov verwijst de muziek van de romantische componist Mjaskovski naar postrevolutionair Rusland. Hij werd zeer gerespecteerd door de jongere generatie van componisten uit die tijd, zoals Sjostakovitsj. Zijn intens lyrische concert, dat hij gecomponeerd heeft tijdens de Tweede Wereldoorlog, doet je denken aan Elgars Celloconcert, maar dan met een donker Russisch kleurtje. Het werk is minder heroïsch dan de meeste celloconcerten uit de twintigste eeuw en onderzoekt een rijke wereld van zelfreflectie.

2. Bekende klassieker: Dvořák Celloconcert

Dvořáks Celloconcert is het belangrijkste romantische cellowerk na het concert van Schumann. Het dwingt de solist op de voorgrond te treden en heeft een zeer energieke en originele orkestpartituur. In de openingsmelodie hoor je een klarinet en daarna een opzwepend thema van het hele orkest. Na onder meer een lyrische hoorn- en klarinetsolo zet de solist met schitterende virtuositeit in. Het dromerige adagio – compleet met een prachtig duet tussen cello en viool – doet denken aan een lied van zijn schoonzus Josefina Kaunitzová. Nadat hij van haar dood hoorde, heeft hij hetzelfde stuk ook verwerkt in het slotdeel van dit concert.

Verfrissend alternatief: Victor Herberts Celloconcert nr. 2

Julian Lloyd Webber: ‘Toen Dvořák dit concert hoorde tijdens de première in New York, raakte hij zo geïnspireerd dat hij zijn eigen meesterwerk geschreven heeft.’

Victor Herbert kan trots zijn op het feit dat zijn celloconcert Dvořák inspireerde om er zelf een te schrijven, maar dat is niet het enige om trots op te zijn. Voor de Eerste Wereldoorlog begon was de in Ierland geboren Amerikaan een succesvolle componist van operettes op Broadway. Hij was ook een uitstekende cellist en dit is te horen in zijn Tweede Celloconcert. Gedreven door een onstuimige energie, vol met memorabele melodieën en een prachtig langzaam deel, is dit een van de weinige werken waarmee hij voet aan de grond kreeg in het cellorepertoire.

3. Bekende klassieker: Saint-Saëns Celloconcert nr. 1

Beide celloconcerten van Camille Saint-Saëns bruisen als een fles champagne en zorgen voor balans met betrekking tot het handelsmerk van de componist. De energieke openingsmelodie komt met verve exploderend tot leven. In tegenstelling hiermee is het heldere Allegretto, dat als een ballerina op de tenen loopt. Het transparante classicisme uit het middendeel wordt daarna weggevaagd door een indringende Allegro dat je herinnert aan het eerste deel, maar dan met nog meer virtuoze acrobatiek. Het is geen wonder dat Pablo Casals ervoor koos om dit stuk uit te voeren tijdens zijn Britse debuut in 1905.

Verfrissend alternatief: Honegger Celloconcert

Julian Lloyd Webber: ‘Ook al is het celloconcert op het gebied van stijl compleet verschillend van dat van Saint-Saëns, het is wel een perfect geproportioneerd Frans concert.’

Het jazz-achtige Celloconcert van de Zwitserse componist Arthur Honegger is gecomponeerd in het jaar 1929 en ademt de bedwelmende lucht van het Parijse kunstenaarsmilieu. Het Celloconcert is geschreven voor cellist Maurice Maréchal en combineert contrapuntische vaardigheid met expressieve eenvoud. Het stuk beweegt zich van een lyrische Cantilene en een jazz-achtige episode naar het hart van het werk: een somber Largo. De cadens is door Maréchal zelf geschreven en brengt het werk terug naar een luchtige, jazz-getinte mars.

4. Bekende klassieker: Sjostakovitsj Celloconcert nr. 1

Sjostakovitsj’ dynamische Celloconcert is niet alleen maar opgedragen aan Rostropovitsj, het is zelfs op maat gemaakt voor zijn opvallende, intens gefocuste speelstijl. Het thema van het openingsdeel Allegretto is een variant op het DSCH-motief dat in veel van Sjostakovitsj’ latere werken verwerkt is. Tijdens het treurige, langzame deel zingt de solist een klaagzang over het muzikale equivalent van een lijkwade. Het derde deel is een cadens vol bravoure. Deze leidt een huiveringwekkende achtervolging in de finale in.

Verfrissend alternatief: Britten Cello Symphony

Julian Lloyd Webber: ‘De link tussen de celloconcerten van Sjostakovitsj en Britten is dat soliste Beatrice Harrison al eerder had geprobeerd Britten een celloconcert te laten schrijven, maar Britten pas in de cello als een soloinstrument begon te geloven, toen hij Rostropovitsj het Eerste Celloconcert van Sjostakovitsj hoorde spelen.’

Brittens Cellosymfonie wordt ook wel ‘monster van het diepe’ genoemd. Het is een van Brittens meest obscure, ingewikkelde werken en exploiteert de ruwe kant van de cello. Het is eerder een symfonie dan een concert. De cellist speelt de hoofdrol binnen het orkest en moet het vaak opnemen tegen lage koperblazers en pauken. Het is een werk dat onverbiddelijk beweegt tussen donker en licht. De komst van een engelachtige trompet boven de stralende arpeggio’s van de cello in de Passacaglia is een van de mooiste momenten in de celloliteratuur.

5. Bekende klassieker: Walton Celloconcert

Waltons levendige Celloconcert volgde na zijn succesvolle concerten voor altviool en viool. Walton schreef het op het Italiaanse eiland Ischia in opdracht van de Russische cellist Gregor Piatigorsky. Het stuk werd tevens aan hem opgedragen. De harmonie in het eerste deel is ontstaan uit Waltons liefde voor zijn nieuwe vrouw Susanne. Het vrolijke Scherzo met de gejaagde, ritmische assymetrieën, zorgt voor veel dynamiek. De finale is verleidelijk en omvat twee uitgebreide solo-cadenzen. Hierna keert het thema uit het eerste deel terug om van het werk één geheel te maken.

Verfrissend alternatief: Hindemith Celloconcert

Julian Lloyd Webber: ‘Walton was een groot bewonderaar van Hindemith, die de première van Waltons Vioolconcert verzorgde. De celloconcerten van de twee componisten hebben veel gemeen.’

Ook Hindemiths Celloconcert is gecomponeerd voor Gregor Piatigorsky. Het is geschreven in het jaar dat hij zich in Amerika vestigde. Hindemith had eerder geprobeerd om twee kleinere celloconcerten te schrijven, maar alleen in dit volwassen werk komen zijn compositorische kunsten écht naar voren. Een gedurfde orkestrale opening wordt beantwoord door een gedenkwaardige melodie van de cello met stijgende en dalende kwinten, totdat de twee worden gecombineerd. Een honingzoet stuk wordt gevolgd door een zwierig Scherzo met een geestige mars.

6. Bekende klassieker: Brahms Cellosonate nr. 2 in F

De Eerste Cellosonate van Brahms in e mineur lijkt te worden gehuld in een Hamburgse mist, waar de Tweede Cellosonate in F majeur het gevoel van een zomer in de bergen oproept. Het werk werd geschreven in de Oostenrijkse Alpen voor Brahms’ vriend Robert Hausmann. Het werk is harmonisch en maakt gebruik van alle mogelijkheden die de cello te bieden heeft. De Tweede Cellosonate in F majeur is onmisbaar in het repertoire van de cellist.

Verfrissend alternatief: Mendelssohn Cellosonate nr. 2 in D

Julian Lloyd Webber: ‘De Cellosonate van Mendelssohn is een fijn werk uit de Romantiek en heeft heerlijke melodieën. Ik begrijp niet waarom het niet meer gespeeld wordt, want het is een geweldig stuk.’

Mendelssohns eigen Tweede Cellosonate, geschreven voor zijn broer en cellist Paul, is een meesterwerk waarin de piano en de cello een gelijkwaardige rol spelen. Het middendeel laat zien hoe fantasierijk de componist is, door een betoverend, snel Scherzo en een Adagio dat overeenkomsten vertoont met het werk van Bach.

7. Bekende klassieker: Rachmaninov Cellosonate

De Cellosonate van Rachmaninov deelt zijn vurige beweeglijkheid en zijn rijke pianopartij met het Tweede Pianoconcert. Beide werken werden in dezelfde periode geschreven. De verstilde opening draagt de belofte van een verhaal in zich. Dit volgt in een lange, uitgesponnen melodie. Een verend Scherzo komt tot stilstand in een langzame en hypnotiserende Cantilene. De finale is snel en jubelend.

Verfrissend alternatief: Grieg Cellosonate

Julian Lloyd Webber: ‘Deze cellosonate is geschreven door een virtuoze pianist. Het leeuwendeel draait om de piano, maar net als bij Rachmaninov’s Cellosonate geeft Grieg zijn mooie melodieën aan de cello.’

Net als Mendelssohn schreef Grieg zijn Cellosonate voor zijn broer en cellist John. Door een eigentijdse criticus werd het stuk onterecht de bodem in geschreven, omdat de dans uit de finale – die het stuk in feite energie en karakter geeft – ‘belachelijk Scandinavisch’ zou zijn. De uitgestrekte melodieën lijken zich te ontlenen aan de aard van de cello zelf. Delen van het stuk zinspelen op melodieën uit Griegs eigen werken, zoals Solveig’s Song en de inleiding van het Pianoconcert.

8. Bekende klassieker: Britten Cellosonate

Britten had nog geen werken specifiek voor de cello geschreven, totdat hij Rostroprovitsj Shostakovitsj’ Eerste Celloconcert hoorde spelen. Het effect was er onmiddelijk: snel volgden de Sonate, de Cello Symfonie en de drie Solo Suites elkaar op. De Sonata bekrachtigt de hechte vriendschap tussen Britten en Rostropovitsj als deze begint met het eerste deel Dialogo vol vernuft en intriges. Rostropovitsj’moedige kracht is de drijfveer achter de March, de komische pizzicati in het Scherzo en het spannende Moto Perpetuo, terwijl de Elegia Sjostakovitsiaanse diepten bereikt.

Verfrissend alternatief: Ireland Cellosonate

Julian Lloyd Webber: ‘Britten mocht dan wel de leerling van John Ireland zijn, toch verschillen deze sonates veel van elkaar. Voor mij zijn er drie Britse cellosonates die uitblinken: Britten, Delius en Ireland.’

De relatie tussen Britten en zijn voormalige leraar Ireland was niet bepaald een gezellige aangelegenheid. Ireland was ongeorganiseerd, vaak dronken en erg streng voor zijn getalenteerde student. Desalniettemin was Ireland een begaafde componist en heeft hij grootschalige kamermuziekwerken geproduceerd. De mysterieuze Cellosonate is hier een van. Beladen met drama, een weelderige melodie en een indrukwekkende harmonische dubbelzinnigheid.

9. Bekende klassieker: Debussy Cellosonate

De Cellosonate van Debussy is een van de grootste schatten binnen het cellorepertoire. Het is een werk vol arabesken en  exotische kleuren. Het werd geschreven in 1915, toen Debussy al erg ziek was. Hij betuigde zijn identiteit als ‘musicien français’ in drie kamermuziekwerken, van een geplande set van zes. De Sonate opent met een proloog vol kleurrijk verdriet, een ‘serenade’ die doet denken aan Pierrot uit de commedia dell’arte. Het werk eindigt in een wervelende dans, gekruid met effecten die bewerkstelligd worden door een scala aan streektechnieken.

Verfrissend alternatief: Delius Cellosonate

Julian Lloyd Webber: ‘Het is interessant dat de beide sonates van Debussy en Delius in hetzelfde jaar geschreven zijn door componisten die in Frankrijk hebben gewoond, terwijl hun stijl zo van elkaar verschilt. De sonate van Debussy is duidelijk beïnvloed door de Eerste Wereldoorlog. Delius gaat door op zijn eigen, unieke wijze en negeert de zwakheden van de mensheid volledig.’

Delius’ Cellosonate is ook tijdens de Eerste Wereldoorlog geschreven. Hij componeerde de sonate voor Beatrice Harrison, voor wie hij ook zijn Celloconcert en zijn Dubbelconcert heeft geschreven. In de sonate komen de piano en de cello op een briljante manier samen. Door de ongebruikelijke, vrije melodieën krijgt het werk meer een sfeer van een rapsodische ontdekkingstocht dan een sonate.

10. Bekende klassieker: Philip Glass Celloconcert

Philip Glass’ Celloconcert is geschreven voor Julian Lloyd Webbers vijftigste verjaardag. De delen van het Celloconcert zijn conventioneel klassiek van opzet: snel-langzaam-snel. De solist krijgt een lyrische rol, die in het bijzonder effectief is bij het griezelige, hoge zingen van de cello in het eerste deel. En ook in het dromerige langzame deel, waar de cello en de fluit van melodie wisselen. De ritmische klanken in de finale stijgen tot een daverende climax, voordat zij in een wilde dans veranderen.

Verfrissend alternatief: Gavin Bryars Farewell to Philosophy

Julian Lloyd Webber: ‘Ik gaf de première van het Concert van Glass op het Beijing Festival in 2001. Het laat zien hoe internationaal muziek kan zijn – een Britse solist die voor het eerst een stuk speelt van een Amerikaanse componist, samen met een Chinees orkest en een Chinese dirigent. Ik vind het een erg goed stuk, net als dit stuk van Gavin Bryars met kamerorkest – heerlijke muziek.’

De Britse minimalistische componist Gavin Bryars – die zelf bas speelt – heeft een grote voorliefde voor de lagere snaarinstrumenten. Hij heeft veel werken geschreven voor de cello, inclusief het schitterende Tre Laude Dolce. Hij schreef Farewell to Philosophy voor Julian Lloyd Webber. Het stuk is ontworpen als metgezel van een van de Celloconcerten van Haydn. De titel verwijst naar twee van Haydns meest eigenzinnige symfonieën, die Bryars verwerkt heeft in het concert. De ‘filosoof’ is in het stuk aanwezig in de sectie met twee Engelse en twee Franse hoorns. Haydns ‘afscheids’-grap wordt tegen het eind van het concert gebruikt: de instrumenten vallen geleidelijk stil tot alleen de solist en een strijkkwartet over blijven.

Lees en luister ook

• Top 10 Legendarische cellisten

• Het meesterwerk Celloconcert van Dvořák

• Kijk Alisa Weilerstein speelt Golijov

• Playlist Cello Melancholy

• Kies je instrument Wat past bij jou?

• Kijk Avi Avital ontleedt Bachs Cellosuite nr.1