Top 10 Waterwerken

Orkestleden vouwden papieren bootjes uit ergernis over La mer

De Fransman Claude Debussy voltooide zijn La mer weliswaar in de Engelse kuststad Eastbourne, maar de werkelijke zee was niet zijn inspiratiebron. ‘Ik geef de voorkeur aan de zee’, zei hij, ‘zoals schilders en schrijvers hem afbeelden.’ In meerdere opzichten schreef de componist in 1905 een revolutionair werk. Hij was een van de eersten die de zee an sich portretteerde, dus zonder dat schepen, mensen of mythologische wezens er een onderdeel van uitmaken.
Ook zijn orkestratie en harmonieën waren ongewoon. Sterker nog, sommige musici weigerden La mer serieus te nemen. De dirigent Pierre Monteux – toen nog altviolist in een orkest – herinnerde zich dat de dirigent de musici moest smeken niet over elke maat in discussie te gaan. ‘De ergernis was zo groot, dat ze afleidingen verzonnen. Eén musicus vouwde van muziekpapier een bootje. Met een lichte duw van een voet zeilde het over de houten zee van de vloer, van de contrabassen langs de celli en de altviolen. Dit kinderlijke idee sloeg zo aan dat er spoedig sprake was van een kleine vloot, gemaakt van allerlei soorten papier.’
De irritatie van orkesten en publiek waaide snel over, waarna La mer werd beschouwd als een van Debussy’s grootste meesterwerken. ‘De muziek is een wonder, net als de zee’, vond de Russische schilderes Anna Trojanovskaja.

Een duistere visser in een vijandige gemeenschap

De Engelse componist Benjamin Britten vestigde zich vlak na de Tweede Wereldoorlog in het – nog geen drieduizend inwoners tellende – kustdorp Aldeburgh. Daar zou hij ook een beroemd muzikaal festival beginnen. Deze plek en de Noordzee waren het decor voor zijn opera Peter Grimes uit 1944, over een duistere visser die als eenling moest zien te overleven in een vijandige gemeenschap. Als instrumentale tussendelen componeerde Britten zijn vier Sea Interludes, die telkens een stemmige sfeer schetsen die ook de gebeurtenissen aan land kleuren: de dageraad, zondagmorgen, maanlicht en storm.
Wellicht liet Britten zich daartoe ook inspireren door zijn verleden bij zijn leraar Frank Bridge, die de vierdelige orkestsuite The Sea schreef, waarin de titels van het derde en vierde deel identiek zijn aan die van Brittens Sea Interludes.

Sibelius en de stem van de natuur

De impressionistische wereld van Debussy’s La mer, de nadruk op sferen, inspireerde een jaar of acht na de première de Finse componist Jean Sibelius tot zijn symfonische gedicht Oceaniden. De fluiten lijken aan het begin de glinsteringen van de rijzende zon op het water te verklanken. Oorspronkelijk noemde Sibelius het werk Rondo van Golven, maar uiteindelijk gaf hij het de naam van de nimfen die in de Griekse mythologie de Middellandse Zee bevolken. In de muziek ontwaakt de zee. Langzaam komt vanuit de diepten een storm naar boven, eerst alleen nog maar dreigend, maar al snel houden donderende crescendo’s de muziek in hun greep. Als geen ander lijkt Sibelius de natuur een stem te hebben gegeven in de muziek.

Een eerbetoon aan een Nederlandse zeeheld

De Rotterdammer Piet Hein is een van de grote zeehelden van Nederland. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog, in 1628, veroverde hij de zilvervloot, het jaarlijkse konvooi waarmee de Spanjaarden hun kostbaarheden uit Latijns-Amerika naar huis verscheepten. Het leverde een beroemd lied op met het refrein:
               Piet Hein!, Piet Hein!, Piet Hein zijn naam is klein,
               Zijn daden bennen groot, zijn daden bennen groot
               Hij heeft gewonnen de zilveren vloot,
               Die heeft gewonnen, gewonnen de Zilvervloot.
Als componist schreef Peter van Anrooy maar weinig. Hij verdiende zijn geld vooral met dirigeren, bijvoorbeeld in zijn achttien jaar als chef van het Residentie Orkest (1917-1935). Zijn theorieleraar Johan Wagenaar – beroemd als componist van gelegenheidswerken – spoorde de 21-jarige Van Anrooy in 1901 aan om ook zo’n soort stuk te maken. Hij had tijdens een van zijn eigen premières in Utrecht nog wel wat ruimte over. En dus wierp Van Anrooy zich op het maken van een orkestrale fantasie op thema’s uit het beroemde Zilvervloot-lied.

Vivaldi gaat de stormachtige zee op

In de barok was de natuur een belangrijke inspiratiebron voor componisten. De Italiaan Antonio Vivaldi onderstreepte dat met zijn Vier Jaargetijden. Als inwoners van een stad van zeevaarders ontsnapte ook de zee niet aan zijn aandacht. De storm gaf Vivaldi een mooi handvat voor de spectaculaire effecten waarvan hij hield, en zijn publiek ook.

‘De Ouverture Hebriden ruikt meer naar contrapunt dan naar zee’

Felix Mendelssohn ondernam als jongeling de nodige reizen door Europa, zoals meer kinderen uit de rijke burgerlijke milieus deden aan het begin van de negentiende eeuw. Op zijn twintigste toerde hij door Groot-Brittannië en belandde ook in Schotland, waaraan we onder meer zijn Derde Symfonie te danken hebben. Hij bezocht ook de ongerepte eilanden van de Hebriden aan de Schotse westkust. Het kwam hem te staan op een flinke zeeziekte. Op Staffa zag hij de indrukwekkende Fingal’s Cave, een zeegrot van zwart basalt, zo’n elf meter hoog en zestig meter diep.
Op een briefkaart aan zijn zus Fanny over Fingal’s Cave schreef Felix de eerste maten van wat later de orkestouverture De Hebriden zou worden. Over de eerste versie bleek hij niet tevreden. ‘Die ruikt meer naar contrapunt dan naar zee’, vond Mendelssohn. Daarom maakte hij twee jaar later een nieuwe versie.

Een marine-officier componeert de zee

Eind negentiende eeuw hield het mysterieuze oosten, de orient, de Europese kunst in zijn greep. En de Sprookjes van Duizend-en-één Nacht prikkelden de artistieke verbeelding, onder meer van de Russische componist Nikolai Rimsky-Korsakov. Zijn symfonische suite Shéherazade was gebaseerd op de hoofdfiguur uit het beroemde oosterse boek. Zij is de hoofdpersoon die haar leven redt met het vertellen van verhalen. De bedrogen sultan Sjahiaar trouwt elke dag een vrouw, en laat haar de volgende ochtend ter dood brengen, omdat hij gelooft dat al zijn echtgenotes hem vroeg of laat ontrouw zullen worden. Ook Shéherazade is dat lot beschoren, maar zij weet haar executie telkens weer uit te stellen door het vertellen van een verhaal, waarvan zij pas de volgende nacht de afloop onthult. Zo gaat zij door net zolang totdat de sultan zoveel van haar houdt, dat geen haar op zijn hoofd er nog over peinst om haar te doden. In het eerste deel De zee en Sinbad’s schip maken we kennis met de sultan en Shéherazade. Ze begin aan haar eerste verhaal over Sinbad de Zeeman. Rimsky-Korsakov laat de strijkers het deinen van de zee verklanken. Voordat hij componist werd, had hij als marine-officier drie jaar op de zeeën en oceanen doorgebracht. Dus Rimsky-Korsakov wist waarover hij schreef.

Vluchtend in een zeestorm hoorde Wagner de Fliegende Holländer

Op de vlucht voor schuldeisers moesten Richard Wagner en zijn vrouw illegaal de Oostzee over. Hij had het ervan genomen als dirigent in Riga, en broedde op een plan om zijn opera Rienzi in Londen en Parijs te gelde te maken. Maar de lokale autoriteiten hadden hem door en namen Wagner zijn paspoort af. Het weerhield het echtpaar er niet van het op een lopen te zetten. Op weg naar Parijs stapte hij aan boord van de Thetis. Maar de achtdaagse tocht nam uiteindelijk drie weken in beslag. Geplaagd door stormen op de Oostzee en bij de Noorse fjorden stond Wagner doodsangsten uit. Maar deze ervaring leverde hem ook inspiratie bij het schrijven van zijn ouverture voor de opera Der Fliegende Höllander, over de kapitein die door een vloek veroordeeld is eeuwig over de oceanen te dolen. Eenmaal per zeven jaar mag hij aan land. Vindt hij daar de ware liefde, dan mag hij sterven. Wagner laat de opera beginnen met een storm die hij als passagier zelf aan de lijve ondervond.

Voor wie zeilt, kan de zee kan ook dodelijk stil zijn

Twee met elkaar verbonden gedichten van Johann Wolfgang von Goethe over de zee kregen een plek in de muziek van Ludwig van Beethoven en Felix Mendelssohn. Beide componisten kende Goethe. De oudere Beethoven als gelijke, en Mendelssohn mocht bij de oude dichter komen logeren als tiener. In het eerste gedicht Meeresstille schuilt het gevaar van de zee niet in woeste stormen, maar in zijn onbeweeglijkheid. Midden op zee ligt een schip. ‘In het water diepe stilte, niets dan vlakte om zich heen.’ Het water houdt de kapitein en zijn bemanning in een ijzeren greep, ‘ongehoord en doods’. Wie van de wind afhankelijk is, sterft in deze stilte. In het gedicht Glückliche Fahrt wordt de crisis opgeheven. De windgod ‘Aeolus breekt dan de band van de angst’. Het schip beweegt weer. ‘Daar breken de golven, daar nadert de verte; reeds zie ik het land!’
Mendelssohn liet zich door het gedicht inspireren tot zijn orkestouverture Meeresstille und glückliche Fahrt in 1832. Beethoven gebruikte Goethes teksten zo’n achttien jaar eerder voor een cantate.

De zee bracht een van de eerste Britse symfonieën voort

Naamloze helden in de schepen, golven zover het oog reikt. Daarover schreef de Amerikaanse dichter Walt Whitman in zijn Leaves of Grass. De teksten fascineerden de jonge Britse componist Ralph Vaughan Williams. Hij begon met het schrijven van een lijvig symfonisch werk voor orkest en koor, die bekend zou worden als The Sea Symphony. Hij begon eraan in de eerste jaren van de twintigste eeuw, de tijd dat ook Debussy aan zijn La mer werkte. Veel Engelse componisten waren in die tijd in de greep van de zee. Edward Elgar maakte zijn Sea Pictures (1899) en Charles Stanford zijn Songs of the Sea (1904). The Sea Symphony was een baanbrekend en monumentaal werk en stond aan het begin van een symfonische traditie waaraan het de Britten tot het begin van de twintigste eeuw ontbrak.

Lees en luister ook

• Het meesterwerk Adagio uit Spartacus

• Playlist Zee

• Muziek en Napoleon

• Top 10 Natuur in muziek

• Operastrip De Vliegende Hollander

• Kijk Tijl Beckand vertelt over Neptunus