Classics To Go | 19 december 2016

Top 10 Muziek door de maag

Zoals componist en lekkerbek Gioacchino Rossini zei: ‘De maag is de dirigent, die de baas is over het grote orkest van onze hartstochten.’ Tien beroemde werken die door de maag gaan.

‘Champagne de Eerste, monarch van de verzoening’

Johan Strauss jr. – Die Fledermaus

‘De vloek van menselijke droogheid wordt verdreven door deze hoogheid: Champagne de Eerste, verkozen door applaus, de monarch van de verzoening, in een bruisende kroning’, zingt een hoofdpersoon uit de operette Die Fledermaus van Johan Strauss jr. Vele liters vloeien en het gezelschap wordt almaar liederlijker. In deze operette over ontrouw en jaloezie dient de alcohol vooral als een maskerade: drinken om niet aan de grauwe werkelijkheid te hoeven denken.

‘Ik hoef het voedsel van de stervelingen niet meer’

Mozart – Don Giovanni

Bij het souper uit Mozarts Don Giovanni ben je liever niet zelf aanwezig, want het eindigt in de hel. De versierder Don Giovanni betaalt de tol van de moord op de vader van een van zijn veroveringen. Opgejaagd door de straten van Sevilla verschuilt hij zich op een kerkhof. Daar staat het marmeren standbeeld van zijn slachtoffer, Il Commendatore. Het zingt in het duister dat de moordenaar zijn straf niet zal ontlopen, waarop de overmoedige Don Giovanni het standbeeld uitnodigt om bij hem thuis te komen eten. En Commendatore komt, maar niet omdat hij honger heeft. ‘Want wie van de hemelse maaltijd heeft geproefd, hoeft het voedsel van de stervelingen niet meer.’ Hij nodigt Don Giovanni uit bij hem een souper nuttigen. Dit indrukwekkende muzikale gevecht loopt voor de rokkenjager slecht af.

Lees de Operastrip Don Giovanni voor het hele verhaal

‘De wijn maakt de kussen der liefde nog vuriger’

Verdi – La Traviata

‘Laat ons drinken uit fonkelende glazen, waaruit de schoonheid ons toelacht; en laat dit vluchtige moment een roes van wellust zijn.’ De jonge Alfredo verzamelt in Verdi’s La Traviata, tijdens een feest bij courtisane Violetta Valery, eindelijk genoeg moed om haar zijn stille liefde te bekennen. ‘Laat ons drinken bij de zoete siddering die liefde in ons wekt’, en hij heft het glas naar Violetta. ‘Want onweerstaanbaar wordt ons hart door deze blik getroffen… Laat ons drinken: de wijn maakt de kussen der liefde nog vuriger.’ Zonder twijfel het beroemdste drinklied uit de muziekgeschiedenis. De drank maakt de lippen los en bevrijdt sluimerende gevoelens. De mythologische figuur Bacchus wist er alles al van.

Lees de Operastrip La Traviata voor het hele verhaal

‘Bolle wangen, dikke buiken getuigen van een welvarend leven’

Rossini – L’Italiana in Algeri

Eten, drinken en zwijgen, dat deed Rossini nog geen veertig jaar oud, na twee decennia als succesvol operacomponist. Hij mag niet ontbreken in een top10 over eten en drinken in de klassieke muziek: zijn naam is bij het grote publiek bekender om een gerecht – de steak Rossini – dan om zijn opera’s. Eten, drinken en zwijgen, is ook de taak van de ‘pappataci’, letterlijk: stille eter, uit zijn opera L’Italiana in Algeri. Dat zijn mannen die de vrouwen niet kunnen weerstaan, en die om in vorm te blijven een bestaan leiden van eten, drinken, zwijgen en slapen. Wat wil je nou nog meer? ‘De bolle wangen, de dikke buik getuigen van een welvarend leven.’ Jaren later zou deze beschrijving één op één passen op het uiterlijk van Rossini zelf.

‘Koffie smaakt lieflijker dan duizend kussen’

Bach – Koffiekantate ‘Schweigt stille, plaudert nicht’

En toen was er koffie: voor velen de traditionele afsluiting van een overvloedig diner. Aan het einde van de zeventiende eeuw deed koffie haar intrede in Europa. Dat ging niet zonder slag of stoot. Sommigen vonden koffie een gevaarlijke en verslavende drank. En er waren zelfs autoriteiten die het verboden. Bach wisselde in de jaren dertig van de achttiende eeuw, zijn religieuze werk als cantor van de Thomaskerk in Leipzig af met het schrijven van wereldlijke stukken voor de wekelijkse muzikale bijeenkomsten in, jawel, Koffiehuis Zimmermann. Daaronder ook zijn beroemde Kaffeekantate: Schweigt stille, plaudert nicht. Het verhaal gaat over een vader die zijn dochter wil genezen van haar koffieverslaving. ‘Ach, wat smaakt de koffie zoet, lieflijker dan duizend kussen.’ Het blijkt een vergeefse poging. Een humoristische Bach.

Kijk naar Bachs Koffiekantate

‘Adam en Eva, wat zouden jullie hebben gedaan voor een kalkoen?’

Françaix – Ode aan de gastronomie

De Franse componist Jean Françaix schreef een driedelige Ode aan de gastronomie, die begint in het Bijbelse paradijs met de vraag: ‘Adam, en jij lieve Eva, die ons in het verderf stortte om een appel, wat zouden jullie hebben gedaan voor een kalkoen?’ Niets wisten ze van koken in de Hof van Eden. Pak de tekst erbij en het lachen houdt niet meer op. ‘Want, net als met stommelingen, is het aantal smaken eindeloos. Zeg me wat u eet, en ik vertel u wie u bent.’ Françaix gaat zich muzikaal te buiten. Het Engelse koor I Fagiolini – Italiaans voor boon – serveert het werk uit op zijn album Amuse-Bouche. Een ingenieuze verknoping van stemmen, briljant en hondsmoeilijk, en daarom niet vaak uitgevoerd. ‘Ik kan niet anders dan denken dat het voorbestemd is dat een gezelschap met de naam ‘de kleine boon’ dit zingt’, schrijft Jacques Françaix, de zoon van de componist. ‘Mijn vader zou verrukt zijn geweest over dit toeval. Maar is dat het wel?’ Françaix zag grote overeenkomsten tussen de gastronomie en het componeren.

‘De derde dronk op de schlemielen die aan ’t lot ten offer vielen’

Orff – Carmina Burana

In 1803 vond een Duitse historicus zo’n tweehonderd middeleeuwse liederen in de abdij van het Beierse klooster Benediktbeuern. De gedichten waren van uiteenlopende aard en ze bleken van de hand van studenten en losbandige priesters. Niet de verheerlijking van God stond centraal, maar de pracht van de natuur, de kritiek op kerkelijke en politieke leiders en er waren lofzangen op het vrije leven van drinken, eten, gokken, seks en liefde. De verzameling werd bekend onder de titel Carmina Burana. In de jaren dertig van de vorige eeuw koos componist Carl Orff enkele van deze liederen voor zijn eigen Carmina Burana. Hij had daarbij een helder beeld voor ogen van een rad van fortuin, dat het lot van de mens bepaalt. Het tweede deel van dit werk draagt de titel ‘In Taberna’, vrij vertaald ‘In de kroeg’. Er wordt hier nogal wat geproost, zoals blijkt in de vertaling van Willem Wilmink.

‘De eerste dronk moet op de waard zijn, de tweede op wie slap van aard zijn.
Derde dronk op de schlemielen die aan ’t lot ten offer vielen.
Vierde op de brave Christen, die zich evengoed laat kisten
of naar ’t brede pad laat voeren. Vijfde dronk op alle hoeren.
Zesde: wie de boel verdraaien. Zeven: die nonnen die graag naaien.
Acht: al wie de zee bevaren. Negen: de gescheiden paren.
Tien: de zwervers en daklozen met hun nachtasiel van dozen.
Elf: de vrome paus van Rome, moge het hem wel bekomen.’

Aards schransen in hemelse contreien

Mahler – Des Knaben Wunderhorn

Veel liederen over eten en drinken komen uit middeleeuwse volksliteratuur. Bijvoorbeeld uit de verzameling Des Knaben Wunderhorn, die begin negentiende eeuw bijeen werd gebracht door twee Duitse onderzoekers. Tal van componisten lieten zich erdoor inspireren: Mendelssohn, Schumann, Brahms en… Gustav Mahler. Hij schreef een liederencyclus met de titel Des Knaben Wunderhorn en verwerkte de teksten ook elders in zijn werk. Zo belandde ‘Das himmlische Leben’ in zijn Vierde Symfonie. Je zou zeggen dat eten en drinken in de hemel overbodig is geworden, maar daar stelden de dichters in de middeleeuwen zich toch iets heel anders van voor. ‘Aards gestommel hoor je niet in de hemel’, maar gevreten wordt er: lammetjes, ossen, de engelen bakken brood, wijn kost niets, schalen vol fruit en groente, reebok en haas bieden zich ‘op straat’ aan en vissen komen aangezwommen. Chefkok is de heilige Martha. ‘Das himmlische Leben’ is niet de hemel op aarde, maar de aarde in de hemel.

‘Vier recepten voor stem en piano’

Bernstein – La Bonne Cuisine

‘Vier recepten voor stem en piano’, schreef Leonard Bernstein, als ondertitel bij zijn liederencyclus La Bonne Cuisine. Rossini pochte wel eens dat hij alles op muziek kon zetten, zelfs een waslijst. Maar het was een Amerikaanse dirigent en componist, die zich aan zo’n onderneming waagde. Bernstein koos vier recepten uit een Frans kookboek dat Emile Dumont in 1890 publiceerde. Hij vertaalde en bewerkte ze tot liedteksten. Het gaat om plumpudding, ossenstaart, Tavouk Gueunksis (een oosters kipgerecht) en een snelle goulash van konijn. Niet dat je met Bernstein in de hand de gerechten ook daadwerkelijk kunt maken, want voor de lijst met precieze ingrediënten moet je er toch echt even Dumont op naslaan.

‘Een huisje gemaakt van vlaaien en taarten’, wat wil je nog meer

Humperdinck – Hänsel und Gretel

Een opera over eten en drinken is Engelbert Humperdincks Hänsel und Gretel, gebaseerd op het sprookje Hans en Grietje van de gebroeders Grimm. Het gezin waarin beide kinderen opgroeien, lijdt honger. Vader is bezemverkoper, maar daarvan kan hij zijn gezin nauwelijks onderhouden. ‘Al weken niets anders dan droog brood’, klaagt Gretel. Tot overmaat van ramp vergeten de kinderen ook nog de huishoudelijke opdrachten van hun moeder. Bij thuiskomst ontstaat er heibel. En daarbij sneuvelt een kan melk. Uit woede stuurt moeder de kinderen naar het behekste bos om aardbeien te zoeken. Vader daarentegen blijkt onverwacht goede zaken te hebben gedaan en beladen met het lekkerste eten komt hij thuis, om te vernemen dat zijn kinderen verdwenen zijn. In het bos woont de knabbelheks, die kinderen lokt met snoep, ze vetmest en vervolgens in de oven bakt tot peperkoeken. Uiteraard belandden Hänsel en Gretel bij het snoephuis van de heks. ‘Een huisje gemaakt van vlaaien en taarten’, verzucht Hans. Wat is er heerlijker dan dat. Maar ze worden door de heks betrapt en gevangen genomen. Uiteindelijk weten de kinderen te ontsnappen door zich van de domme te houden en de heks in de oven te duwen. Waar ze zelf tot peperkoek gebakken wordt.