Top 10 Duivelse muziek

1. Een soldaat moet de duivel trotseren

Voor een rondreizend theatergezelschap schreef Igor Stravinsky in 1918 zijn Histoire du Soldat, een verhaal over een soldaat die met zijn schaarse bezittingen – waaronder een oude viool – onderweg is van het front naar huis. Op die reis ontmoet hij een oude man, die hem in ruil voor zijn instrument een boek aanbiedt. De soldaat zou niet weten wat hij daarmee moet, maar met het boek blijkt hij in de toekomst van de financiële markten te kunnen kijken. Hij wordt steenrijk, maar gaat op den duur de zaken missen die er voor hem werkelijk toe doen: de liefde, zijn viool, zichzelf. Om dat allemaal terug te krijgen, moet hij het gevecht aangaan met de oude man, die niemand minder dan de duivel blijkt te zijn.

2. Dromen over een duivelse violist

Guiseppe Tartini was een van de grote vioolvirtuozen van de achttiende eeuw. Hij was ook obsessief bezig om de beste te blijven en trok zich eens een paar jaar terug om te schaven aan zijn techniek. Op een nacht droomde Tartini dat de duivel hem zijn instrument te leen vroeg. De muziek die Satan vervolgens speelde, was de mooiste die de Italiaan ooit gehoord had. Toen hij uit zijn droom wakker werd, greep hij meteen zijn pen. Uit zijn geheugen probeerde hij het stuk van de duivel te reconstrueren. Het lukte maar deels. De noten bleven in Tartini’s oren een zwakke afspiegeling van de magische klanken in zijn droom. Niettemin vond hij de sonate het beste wat hij geschreven had. Uiteindelijk zou de muziek de geschiedenis ingaan als de Duivelstrillersonate.

3. De legende van Faust als inspiratie

De verzenroman Faust van de Duitse dichter Johann Wolfgang von Goethe inspireerde tal van componisten tot een opera’s of andere muziekstukken. En niet de minsten: Beethoven, Schubert, Wagner, Schumann, Mahler, De Sarasate en – onze eigen – Julius Röntgen. De bekendste muzikale versie van het verhaal is waarschijnlijk de opera Faust van Charles Gounod met de ‘Juwelenaria’ als grote hit. Goethe baseerde zich op een volkslegende waarin de oude Faust zijn ziel aan de duivel verkoopt in ruil voor jeugd en kennis. Waar het Mefisto werkelijk om te doen is, blijkt de ziel van het vrome meisje – Gretchen of in Gounods geval Marguérite – dat door Faust verleid wordt.

4. Hector Berlioz – La damnation de Faust

Een muziekstuk dat ook zeker de moeite waard is om even apart uit de stroom Faust-werken te lichten, is La damnation de Faust van Hector Berlioz. Hier wordt Faust langzaam het web van de duivel, van Mefisto, ingezogen. Hij onteert Marguérite die in haar verdriet over zijn vertrek per ongeluk haar moeder vergiftigt en ter dood wordt veroordeeld. In een uiterste poging haar te redden, tekent Faust zijn contract met Mefisto, maar die brengt hem niet naar Marguérite maar naar de hel. Haar ziel stijgt op ten hemel. Als de grote vertegenwoordiger van de Romantiek wist Berlioz als geen ander het woelige gevoelsleven van Faust een muzikale kleur te geven. Hij schreef zijn opera voor de concertzaal, maar tegenwoordig wordt die ook vaak scenisch uitgevoerd.

5. De duivel walst met Liszt

Als pianist en priester dacht Liszt veel na over de aard van het kwaad. Al jong kwam dat naar boven in zijn  Dantesonate, waarin hij een motief gebruikte dat bekend staat als de diabolus in musica – de duivel in de muziek – en in zijn Totentanz. Op de demonische figuur van Mefisto uit Faust richtte hij zich in zijn latere jaren. Hij nam niet de roman van Goethe als leidraad, maar het boek van Nikolaus Lenau. Bij dat verhaal schreef hij vier walsen, waarvan de laatste onvoltooid bleef. Het beroemdst werd zijn Eerste Mefistowals. Daarin verklankt Liszt de dans in de dorpsherberg. Faust en Mefisto komen er op hun reizen langs de herberg en horen de muziek van een huwelijksfeest. De duivel verleidt Faust ertoe om naar binnen te gaan. Mefisto pakt een viool uit handen van een van de musici en begint te spelen. Faust danst met een mooi dorpsmeisje een wilde wals op de sensuele tonen die de duivel voortbrengt. Geleidelijk vergeten ze alles om zich heen en dansen naar buiten het woud in. Liszt laat deze liefelijke muziek volgen door nog drie walsen waarin de muziek steeds verder ontspoort.

6. Satan smeedt kogels die nooit missen

De opera Der Freischütz bezit volgens veel kenners de ijzingwekkendste muziek die er bestaat als de duivel diep in de Duitse wouden zoekt naar nieuwe zielen. Een van zijn beoogde slachtoffers is de jonge Max. Als middelmatig schutter maakt hij weinig kans om de wedstrijd en daarmee de hand te winnen van zijn geliefde Agathe. Zijn hopeloze toestand wordt gezien door Caspar, een houthakker die in de ban van de duivel is geraakt en de volgende dag zijn ziel moet overleveren aan Satan. Hij ziet in Max een ideale kans: als hij de jongen in handen speelt van de duivel kan hij zich misschien ontworstelen aan diens greep. Diep in het woud smeedt Satan kogels die nooit hun doel missen. Jongeling Max heeft daar wel oren naar, wat het begin wordt van een duister verhaal.

7. Rammelende botten bij Saint-Saëns

‘Heen en weer, de Dood is in beweging
Raakt een graf met zijn hiel,
De Dood speelt te middernacht een dansdeuntje,
Heen en weer op zijn viool.’

Zo begin het gedicht waarop Camille Saint-Saëns zijn Dans Macabre componeerde. En ook die muziek begint de samenklank die als bijnaam diabolus in musica kreeg. En altijd is er weer de viool, kennelijk het favoriete instrument van Satan. Hij laat de doden opstaan uit hun graven en dansen. Dankzij de xylofoon lijkt het alsof je de botten van de geraamten hoort rammelen.

8. Paganini lacht als een duivel

En als we het dan toch over de viool hebben, dan kom je onvermijdelijk terecht bij duivelskunstenaar Niccolo Paganini, de violist die uit zijn instrument klanken opriep die niemand voor mogelijk hield. Z’n tijdgenoten dachten dat hij zijn gaven dankte aan een verbond met de duivel, ook omdat Paganini er met zijn magere verschijning en lange vingers uitzag alsof hij uit de hel was ontsnapt. De violist hield de mythe in stand, want het leverde hem alleen maar meer aandacht, bewondering en geld op. Zijn vierentwintig Caprices behoren tot de werken waarop menig ander violist zijn vingers en wilskracht brak. De dertiende draagt als bijnaam ‘Lach van de duivel’. In het begin lijkt er weinig aan de hand, maar gaandeweg voert Paganini het tempo steeds verder op.

9. Paradise Lost als opera

Het beroemdste boek over de duivel is de verzenroman Paradise Lost van de Engelse dichter John Milton. Hij schreef een prachtig epos over Lucifer, de favoriete engel van God, die moet toezien hoe Jezus hem van zijn positie in de hemel verdringt. Althans zo ziet hij het. De jaloezie leidt ertoe dat hij het met zijn vertrouwelingen vanuit het noorden opneemt tegen zijn almachtige baas. Uiteindelijk gooit God Lucifer en zijn trawanten op in de hel. Lucifer ontsnapt en ontdekt dat God op de aarde de mens geschapen heeft. Hij reist ernaar toe om wraak te nemen en het nieuwe ras in het verderf te storten. De Poolse componist Penderecki liet zich door dit boek tot een opera inspireren.

10. Boccherini in het huis van de duivel

Christoph Willibald von Gluck schreef een ballet over de verleider Don Juan. In het laatste deel wordt de vrouwenjager meegenomen naar de hel door de geest Il Commendatore, een man die zijn dochter tegen Don Juan wilde beschermen en daarbij de dood vond. In het orkest dat de première speelde, zat ook Luigi Boccherini die kort daarna als musicus en componist ging werken aan het Spaanse hof. Glucks slotmuziek maakte zo’n grote indruk op hem, dat hij de noten gebruikte voor een symfonie, die hij de bijnaam Casa del diavolo gaf, het huis van de duivel.

Lees en luister ook

• Muziek en Mythische wapens
• Playlist Halloween
• Top 5 Pianospel als verleidingstactiek
• Top 10 Moeizame muziekrepetities
  in de kunstgeschiedenis
• Componist Stravinsky