Classics To Go | 31 maart 2015

Album van de week René Jacobs

René Jacobs © Marco Borggreve

Een half jaar voordat Florence in 1600 de eerste opera’s het licht deed zien, ervoer Rome de kracht van de Rappresentatione di Anima et di Corpo van Emilio de Cavalieri. Het wonderbaarlijke muzikale drama weerspiegelt het eeuwige gevecht tussen lichaam en ziel, hemel en aarde, goed en kwaad. Dirigent René Jacobs laat horen dat deze wereld ons nog veel te zeggen heeft.

‘Verdriet dat lacht, vreugde die treurt’

In het korte spreekgedeelte aan het begin van de Rappresentatione filosoferen twee jongelingen – hun namen afgeleid van Italiaanse synoniemen voor het begrip ‘verstandig’ – over de aard van het leven. En dat komt er niet goed vanaf. ‘Een vertoon van ijdelheden, een huis dat op instorten staat, een boom vol takken maar zonder wortels, verblindend stof, verdriet dat lacht, vreugde die treurt, een dood die ademt.’ Hun woordenstroom lijkt eindeloos. Maar dan zien beiden een oude man naderen. Misschien kan hij hun meer vertellen over hoe zij dit bestaan zin kunnen geven.
Daarna ontspinnen zich tal van dialogen – het stijlmiddel waarvan ook de wijsgeren in de Griekse oudheid zich bedienden om hun ideeën kracht bij te zetten. De figuren die zingen zijn niet zozeer mensen als wel symbolen. Lichaam en Ziel zoeken naar een goede leefwijze en ontmoeten op hun tocht richtingaanwijzers en verleidingen zoals Tijd, Intellect, Goede Raad, Plezier, de Wereld, het Wereldlijke Leven, Verdoemde en Gezegende Zielen en Engelen.

Cavalieri praatte in Florence over de schepping van een nieuw genre: opera

Componist Emilio de Cavalieri was een pionier als het gaat om muziektheater, een vader van de wereldlijke opera en het religieuze oratorium in een tijd dat deze twee genres nog niet hun eigen weg gingen. Hij kwam in 1550 ter wereld in een aristocratische familie in Rome. Zijn vader was de beste vriend van de kunstenaar Michelangelo en artistiek adviseur van het Vaticaan. Als jongeman maakte Emilio kennis met zijn leeftijdgenoot Fernandino de Medici, die voorbestemd was om als kardinaal de kerk te dienen. Maar het lot besliste anders. Fernandino stamde af van de familie die Florence regeerde en moest in 1587 terugkeren om zijn gestorven broer, groothertog Francesco, op te volgen. In zijn spoor volgde Cavalieri, die er hofcomponist werd.
Intellectuelen in de Noord-Italiaanse stad spraken in die jaren over het laten herleven van de klassieke Griekse tragedie, een vorm van gezongen theater. Cavalieri raakte betrokken bij deze discussies, die een nieuw muzikaal genre voortbrachten: opera. En tegelijkertijd onderhield de componist als diplomaat namens Florence de band met het Vaticaan. In Rome hielp hij de pas benoemde Paus Clemens VIII met de festiviteiten voor het Heilige Jaar 1600.

De dialoog tussen Lichaam en Ziel kan een mens van nu ook nog met zichzelf voeren

Halfweg de zestiende eeuw kwam er onder invloed van de priester Filippo Neri een nieuwe religieuze plek in zwang: het oratorium. In de kerk was de liturgie Latijns en verbonden aan strakke regels. In de oratoria kon het volk de godsdienst in de eigen taal beleven. Het ging om lezingen onderbroken door gezangen, maar in de loop der jaren vloeiden beide vormen ineen tot religieus drama, waarin koren en dialogen bezoekers aanspoorden tot een godvruchtig bestaan.
Voor het jubeljaar 1600 maakte Cavalieri zijn Rappresentatione di Anima et di Corpo. In februari – een half jaar voordat in Florence de eerste opera’s het levenslicht zagen – waren de pelgrims en bewoners van Rome als eersten getuige van een muzikale revolutie. De componist verklankte de strijd tussen goed en kwaad, hemel en hel, lichaam en geest, die allemaal een eigen stem kregen, en de zoektocht naar de zin van het bestaan. In die tijd moeten het oor en het hart van de luisteraars zijn meegesleept door deze Rappresentatione. En zelfs nu biedt het werk nog genoeg stof tot nadenken. De eerste dialoog Anima mia che pensi tussen Lichaam en Ziel – die het vuur van de verdere handeling ontsteekt – is een gesprek dat ieder mens ook heden ten dage met zichzelf zou kunnen voeren.

Jacobs slaagt erin verschillende tijdperken te verbinden

Dirigent René Jacobs is een man met oog voor de historische praktijk, maar muziek is in zijn ogen geen heelal waarin de planeten eeuwig dezelfde baan volgen, maar een levende kunst. Hij zoekt altijd naar manieren om oude muziek te laten aansluiten bij het levensgevoel van de eigentijdse luisteraar. Anders worden de noten leeg en zinloos. Op een of andere wijze lukt het hem steeds verschillende tijdperken te verenigen. Jacobs verbindt het gedachtengoed van Cavalieri met de verlangens van vier eeuwen later levende lichamen en zielen. Hij laat dat niet alleen horen op zijn nieuwe album, hij liet het ook zien in een theatrale verbeelding van Cavalieri’s Rappresentatione in de Staatsoper van Berlijn drie jaar geleden.