Classics To Go | 21 november 2014

Muziek en Napoleon

Een steek van Napoleon bracht op een veiling bijna twee miljoen euro op. De Franse veldheer droeg het hoofddeksel tijdens de slag om Marengo in 1800. ‘Muziek’, zei Napoleon, ‘is de stem die ons vertelt dat de mensheid groter is dan zij zelf beseft.’ Vier anekdotes over een muziekminnende generaal, en een handvol citaten.

‘Ik pas mijn muziek niet aan uw domheid aan ’

Napoleon hield van muziek, wat niet wil zeggen dat hij er veel van begreep. Voordat Napoleon de macht greep, was hij bevriend met de Italiaanse componist Luigi Cherubini, die twintig jaar als een dictator regeerde over het Parijse conservatorium. Op een avond zaten de componist en de militair in dezelfde loge tijdens een opera van Cherubini. ‘Mijn beste man’, zei Napoleon, ‘u bent beslist een prima musicus, maar uw muziek is zo lawaaiig en complex, dat ik er niets van begrijp.’ Cherubini antwoordde: ‘Mijn beste generaal, u bent ongetwijfeld een uitstekend soldaat, maar als het gaat om muziek, moet u het mij maar niet kwalijk nemen als ik mijn composities niet aanpas aan uw domheid.’
Cherubini verafschuwde Napoleons muzikale smaak. ‘Ik geloof dat u alleen muziek mooi vindt, die u er niet van weerhoudt om tegelijkertijd aan politiek te denken.’

‘Hij zal de mensenrechten vertrappen en een tiran worden.’

Over het beroemdste muzikale Napoleon-anekdote verschillen musicologen en onderzoekers nogal van mening. Is het wel of niet waar? Beethoven zou – uit bewondering voor Napoleon – zijn Derde Symfonie aan hem willen opdragen, beweerde zijn biograaf Ferdinand Ries. ‘Ik en meerdere van zijn vrienden’, schreef Ries, ‘heb het handschrift van deze symfonie op zijn tafel zien liggen met de naam Bonaparte op de titelpagina. Ik was de eerste die Beethoven vertelde dat Napoleon zichzelf tot keizer had gekroond. Hij werd woedend. “Dan blijkt Napoleon”, schreeuwde hij, “ook niets meer dan een ordinaire sterveling, die de mensenrechten zal vertrappen en zal zwelgen in zijn eigen eerzucht. Hij zal zichzelf boven anderen verheffen en een tiran worden.” Beethoven liep naar de tafel, pakte de titelpagina van het manuscript, scheurde die in stukken en wierp hem op de vloer. Deze eerste pagina herschreef hij. En hij gaf de symfonie de titel Eroica.’

Napoleon zien en dan…

Napoleon sprak tot de verbeelding van velen, ook van musici. Componist Louis Spohr wilde de generaal beslist eens van dichtbij zien. Daarom reisde hij in 1808 naar Erfurt, waar de Fransman verbleef vanwege een congres. Spohr kwam snel te weten dat Napoleon de volgende avond een concert zou bijwonen. Dat was een goede gelegenheid. Uiteraard was er geen plek in het publiek, dus kocht hij de tweede hoornist in het orkest om. Spohr zou diens plek innemen. Er was wel één probleem: hij had nog nooit hoorn gespeeld. Hij oefende de hele dag totdat zijn lippen zwart en gezwollen waren. Bij binnenkomst van het theater bleek het orkest met de rug naar het publiek te zitten. En de musici kregen te horen dat ze zich niet mochten omdraaien. Spohr had kennelijk met zo’n scenario rekening gehouden. Hij haalde uit zijn broekzak een kleine spiegel, waarin hij tijdens de voorstelling op zijn gemak naar Napoleon kon kijken.’

‘Gratie, melodie en vrolijkheid schenken jullie ons niet’

Volgens historici bezocht Napoleon gedurende zijn leven 319 voorstellingen van 163 verschillende opera’s. Franse en Engelse muziek vond hij maar niets, nee, Italiaanse opera, dat was het helemaal, vooral als daarin mooie sopranen zongen. Hij kreeg een affaire met de Milanese zangeres La Grassini. En Napoleon benoemde de Napolitaan Giovanni Paisiello tot zijn hofcomponist. “De Italiaanse zang heeft een charme, die altijd weer nieuw is’, schreef Napoleon aan zijn leger, vlak voor de slag in het Noord-Italiaanse Marengo. De Franse componisten aan zijn hof werden geacht in Italiaanse stijl te schrijven. Een van hen, Etienne Méhul, kreeg het keizerlijke verwijt dat zijn noten ‘te barok’ klonken. ‘Academisch, academisch, dat is de muziek die jij ons geeft’, klaagde Napoleon. ‘Gratie, melodie en vrolijkheid zijn de zaken die jullie Fransen, en ook Duitse componisten, ons niet kunnen schenken.’ De beledigde Méhul schreef daarop stiekem een Italiaanse opera L’Irato. Tijdens de première zat hij naast Napoleon, die zichtbaar genoot. Na afloop onthulde Méhul aan de generaal van wie het stuk was. Napoleon lachte slechts. ‘Je kunt me altijd op die manier voor de gek houden’, zei hij, ‘en elke keer zal ik genieten van de roem die het jou oplevert en het plezier dat het mij brengt.’

‘Muziek is belangrijker dan het woord’

Hoe belangrijk Napoleon muziek vond, is meerdere keren opgetekend. Hieronder een drietal citaten.
‘Voor elk tijdperk en elke gemoedstoestand biedt muziek troost, plezier en heerlijke vorm van rusteloosheid. We moeten daarom muziek niet in de ban doen; zij is de inspiratiebron van onze gevoelens.’
Aan een geliefde schreef Napoleon: ‘Muziek weerspiegelt de ziel van de liefde, de zoetheid van de ziel, de troost voor het verdriet, en zij is de metgezel van de onschuld.’
Ook in politieke zin had muziek waarde voor Napoleon. ‘Van alle kunsten”, schreef hij aan zijn hofcomponisten, ‘werkt de muziek het meeste door in onze emoties. Dat moet een wetgever aanmoedigen. Een stuk morele muziek, geschreven door een meesterhand, raakt het hart en heeft meer invloed dan een goede, morele tekst, die wel de geest beroert, maar niet ons gedrag.’