Louis Gauthier | 07 september 2018

Legende Reinbert de Leeuw

Dirigent, pianist, componist, anti-dogmaticus en ambassadeur van hedendaagse muziek. Reinbert de Leeuw was het allemaal. De vurige blik, het gezicht vol denkgroeven en het eeuwige shagje in de hand kenmerken hem. Deze week viert het muzikale boegbeeld zijn tachtigste verjaardag. Een belangrijk moment voor iemand die zijn leven heeft gewijd aan muziek en niet van plan is te stoppen. Voor De Leeuw geen tijd voor relaties of kinderen. Nog altijd is hij alleen met zijn vak getrouwd.

Revolutie

Het revolutiejaar 1969 is een sleutelmoment in de loopbaan van De Leeuw gebleken. In dat jaar ontpopte de jonge musicus zich tot één van de voorvechters van het muzikale experiment. Met componisten Louis Andriessen, Peter Schat, Jan van Vlijmen en Misha Mengelberg – ‘de Notenkrakers’ – legde hij de basis voor een eigentijds Nederlands geluid, tegen de klassieke muziekdogma’s in. De bevriende artistiekelingen waren betrokken bij het baanbrekende operaproject Reconstructie waaraan ook Harry Mulisch en Hugo Claus meededen. De linkse revolutionair Che Guevara stond centraal in het politiek geladen libretto en in de bijbehorende avant-gardistische composities. Het project veroorzaakte vanzelfsprekend reuring in het brave Nederland. Sommigen sprake er schande van, anderen werden aangemoedigd om zelf de grenzen van de kunst te verleggen.

Nieuwe muziek

In de jaren zeventig woedde De Leeuws experimentdrift voort. Met een handjevol conservatoriumstudenten besloot hij een broedplaats voor nieuwe muziek op te richten. Het gerenommeerde en nog altijd actieve Schönberg Ensemble – nu Asko|Schönberg – zag het licht. Het ensemble bracht ‘vergeten’ componisten als Erik Satie en George Antheil opnieuw op de planken. De Leeuw kreeg de smaak van het programmeren te pakken. Zo durfde hij het aan – al ver voordat dat gebruikelijk was – om werken van Liszt te combineren met die van een eigentijdse componist als de Russische Sofia Gubaidulina.
Ook zijn samenwerking met de misschien wel meest bekende avant-gardist Györgi Ligeti was baanbrekend. De Leeuw koestert er levendige herinneringen aan. “Eindeloos namen we de stukken met Györgi door,” zei De Leeuw daar eens over. “Hij was genadeloos streng voor zichzelf én voor zijn collega’s. Altijd was hij op zoek naar de enige weg die voor hem mogelijk was, ook al bleek die weg bij repetities bijna onmogelijk om uit te voeren.” Pas na jaren ploeteren en vele wanhopige momenten wist Asko|Schönberg de juiste snaar te raken. De Leeuw mocht de werken als één van de weinigen met instemming van Ligeti opnemen.
Vorig jaar verschenen ook de complete werken van die andere legendarische hedendaagse Hongaarse componist, György Kurtág, met het Asko|Schönberg onder zijn leiding. Een alom geroemde uitgave die werd genomineerd voor een Grammy Award.

Nieuwe traditie

Dat De Leeuw net zozeer ambassadeur van hedendaagse muziek is als maker, blijkt wel uit het Ligeti Festival dat dit jaar plaatsvond. Mede door de Leeuws inzet werd voor het eerst een Nederlands festival aan de componist gewijd. Muzikale erfenissen zijn belangrijk voor de meester. Jong muziektalent heeft hij trouwens net zo hoog zitten. Zo investeert hij als een ware pater familias in talenten als de inmiddels wereldberoemde sopraan Barbara Hannigan. Vorig jaar stonden de twee nog samen in Amerika op de planken met liederen van moderne componisten.
De wilskracht om het klassieke landschap nieuw leven in te blazen is na al die jaren gebleven. “We moeten verantwoordelijkheid nemen voor de hedendaagse muziekgeschiedenis,” zei hij daar dit jaar over. “Door het intrekken van subsidies is het een ravage geworden in de muziek, juist op kwetsbare terreinen. Laten we naast onze Mahler-traditie een traditie van hedendaagse componisten beginnen. De levensader moet weer worden aangewakkerd onder de jongere generatie! Want zoals het er nu naar uitziet, zie ik niet snel een nieuwe Louis Andriessen opstaan.”

Onsterfelijk

Of hij zelf nog composities gaat toevoegen aan de muziekcatalogus? Dat ziet er niet erg hoopvol uit. De Leeuw heeft simpelweg geen tijd om zich op te sluiten en aan het schrijven te slaan, een omstandigheid die voor hem cruciaal is om te kunnen creëren. In de afgelopen periode is daarom nauwelijks eigen werk verschenen. De meest recente stukken waarin de hand van De Leeuw te vinden is, komen uit 2003. Het project Im schönen Monat Mai bevat indrukwekkende bewerkingen en orkestraties van liederen van Schumann en Schubert.
Het bestuderen van muziek, daar blijft de maestro nog wel tijd voor maken. Partituren verslindt hij, op zoek naar bijzondere thema’s, harmonieën en nuances. In zijn studies komt alles voorbij, van Bach tot Arvo Pärt en alles wat er in de ruim driehonderd jaar muziekgeschiedenis tussen ligt. Zijn favoriete componist? Dat is de Franse muziekvernieuwer Olivier Messiaen die in de eerste helft van de twintigste eeuw actief was. De Leeuw zei over Messiaen dat hij “het onsterfelijke aanraakt met vreugde als essentie”. De hedendaagse muziek kan zich geen betere ambassadeur wensen.