Legende Maria João Pires

Maria João Pires is geen pianist, geen podiumdier, in de algemeen geaccepteerde vorm. Pires is een musicus, eentje met een hoofdletter M zelfs. Maar gedurende haar lange en glansrijke carrière heeft de in 2019 75 jaar geworden pianiste er een aantal keer de brui aan willen geven omdat de internationale klassieke muziekcultuur haar tegenstond, omdat ze er niet van houdt om in de spotlights te staan, omdat ze een hekel had aan de piano of omdat ze gewoon even wat anders aan haar hoofd had. En waarschijnlijk is het steeds een combinatie van deze factoren geweest. Aan haar vraagtekens bij de internationale klassieke muziekcultuur heeft ze in elk geval altijd wat gedaan. Zo werkte ze hard aan het vinden van manieren om met respect voor de ontwikkeling van individuen en culturen, het delen van ideeën te bevorderen en de magie van de muziek ook toegankelijk te maken voor talentvolle jongeren van minder bedeelde ouders.

Arthur en Lucas Jussen

Zo richtte ze in 1999 in Portugal het Idyllische Centre for the Study of the Arts van Belgais op en begon ze later vergelijkbare centra in Salamanca (Spanje) en Baiha (Brazilië). Ook startte ze in 2012 in België het Equinox Project dat koren initieert voor kinderen uit kansarme gezinnen en het Partitura Project dat zorgdraagt voor een onzelfzuchtige en onvoorwaardelijke dynamiek in de uitwisseling van kennis tussen artiesten van verschillende generaties. Pires heeft daarin zelf steeds het voortouw genomen en zich nadrukkelijk als coach gemanifesteerd. Zo had ze 2005 in Portugal de broers Arthur en Lucas Jussen een jaar lang onder haar hoede. En tot op de dag van vandaag helpt ze jonge pianisten hun weg door de toetsen en de muziekwereld te vinden.
Het woord ‘Masterclass’ is haar daarbij een gruwel. Een van haar stokpaardjes is wederzijds respect. ‘Het gaat om de samenwerking, en niet om een docent die boven zijn onwetende leerlingen staat’, zo omschreef ze de ideale verhouding al eens. ‘Soms weten jonge mensen het echt beter. Zij komen met ideeën die ons bevrijden van oude regels en nieuw wegen mogelijk maken.’
Hoewel ze zelden nog optreedt blijft lesgeven, of beter: kennis delen, een van haar grote passies. Studenten kunnen zich op haar website aanmelden voor online pianolessen.

Wonderkind

Maar de belangrijkste verklaring voor haar immense roem is uiteraard haar pianospel dat zich even lichtvoetig als diepgravend in het geheugen nestelt om daar elke keer met elk nieuw werk dat Pires uitvoert te blijven hangen als de ideale vertolking.
Pires begon haar muzikale leven als een wonderkind dat op driejarige leeftijd al achter de piano zat. Ze trad al snel op, speelde als zevenjarige publiekelijk Mozartconcerten en op negenjarige leeftijd won ze een belangrijke Portugese prijs voor jong talent. Na haar studie aan het conservatorium van Lissabon kwam in 1970 de internationale roem toen ze de Internationale Beethoven Bicentennial Wedstrijd in Brussel won. Hoewel ze mede dankzij deze winst haar internationale carrière begon die haar over de hele wereld bracht, was en bleef ze een fervent tegenstander van competities: ‘Mensen maken zich druk om carrières en zaken die zijdelings met muziek te maken hebben. Ik vind dat onzin. Competities halen de ziel uit een musicus.’

Pianotrio

Haar ambivalente houding jegens de muziekindustrie deed haar in 1978 voor vier jaar de internationale podia de rug toekeren. ‘Altijd speelde ik piano, eigenlijk was ik nooit kind’, zo verzuchtte ze om haar pauze te verklaren. Het schaadde haar carrière geenszins. In de jaren tachtig maakte ze onder andere furore met de violist Augustin Dumay. Later kwam daar ook de cellist Jian Wang bij en vormde het drietal een enerverend pianotrio. Ook haar muzikale verbond met Claudio Abbado leidde tot spectaculaire uitvoeringen. En ongetwijfeld tot het tekenen van een exclusief contract met Deutsche Grammophon in 1989.
Maar de grootste faam verwierf ze door een ‘fout’. In 1999 gaf ze een lunchconcert in Amsterdam met het Koninklijk Concertgebouworkest onder leiding van Riccardo Chailly. Op het programma stond een pianoconcert van Mozart. Op het moment dat het orkest begint, realiseert Pires zich dat ze het verkeerde pianoconcert heeft ingestudeerd. Na de aanvankelijke vertwijfeling, speelt ze het goede concert zonder voorbereiding geheel uit haar hoofd. Later dook er een opname van dit bijzondere moment op.

‘Ik doe alleen dingen waar ik van houd’

Hoewel haar discografie weinig spectaculair lijkt en vooral een verhaal is van gebaande paden, weet Pires van haar Mozart, Beethoven, Schubert, Brahms en Chopin altijd iets bijzonders te maken. Zo noemde het Engelse muziekmagazine Gramophone haar registratie uit 2007 van de Nocturnes van Chopin nog niet zo lang geleden ‘de beste opname die er is.’ En dat terwijl Pires een haat-liefdeverhouding met de componist heeft: Chopin is de grootste poëet van de muziek, maar hij heeft ook dat vreselijke fenomeen uitgevonden dat pianorecital heet. Daar heb ik mijn hele leven onder geleden.’
Over haar discografie was ze altijd duidelijk: ‘Er zijn ook veel dingen die ik niet kan spelen, ook niet wil spelen. Ik neem mijn werk wel serieus, maar neem me zelf niet al te serieus. Ik doe alleen dingen waar ik van houd en forceer mezelf dus nooit om oefeningen te doen die ik verafschuw.’ De kans dat de pianiste die nooit op hakken en in een galajurk het podium zal betreden is daarom ook nihil – ‘Ik draag geen make-up, mijn haar is altijd kort, ik draag gemakkelijke kleding en mijn schoenen zijn plat. Alleen dan is mijn geest volkomen rustig’.

Droom

Met haar laconieke houding jegens alles wat naar roem en muziekindustrie ruikt, haar zeer persoonlijke spel en haar verbondenheid met de mensheid als geheel en de minder bedeelden in het bijzonder, maken Maria João Pires tot de musicus die ze is, tot een boegbeeld van muzikale poëzie en integriteit. Ook vandaag de dag blijft zij uitdragen dat de muziek er is om de wereld beter te maken. ‘Er zijn zoveel noodsituaties in onze samenleving, zoals ziektes, milieurampen en het uiteenvallen van gezinnen’, zo sprak ze onlangs. ‘We moeten ons af gaan vragen hoe we de manier van muziek maken kunnen veranderen, zodat het mensen kan helpen deze zaken onder ogen te zien, ermee te leren leven. Soms droom ik echt van een volkomen natuurlijke manier van muziek maken waarbij leven en muziek samenvallen, of tenminste dichter bij elkaar komen.’
Wij dromen graag met haar mee.

Lees en luister ook

• Top 20 Pianisten

• Het meesterwerk Preludes van Chopin 

• Top 10 Pianoconcerten van na 1950

• Album van de week Sergei Babayan
  speelt Rachmaninov

• In de spotlights Max Richter

• Sterk verhaal De kracht van het noodlot