Joost Galema | 25 augustus 2016

In de spotlights Mahan Esfahani

Wat het heelal is voor een astronoom, dat zijn Bachs Goldbergvariaties voor een klavecinist, vindt Mahan Esfahani. Hij maakte een nieuwe opname van het meesterwerk. ‘Bach opent gordijnen en toont ons het universum. Ik weet dat de sterren en planeten onbereikbaar zijn, maar hij laat ze me in elk geval zien.’

‘Vrouwelijke klavecimbels zijn geneigd je te leren hoe je moet spelen’

Mahan Esfahani is een profeet van het klavecimbel die al menige bekering op zijn naam heeft staan. Komt hij via het wereldwijde web op een of andere manier direct in contact met een hater van zijn favoriete instrument, dan biedt hij die gewoon een gratis kaart aan voor een recital. Tien tegen één dat diezelfde persoon de zaal verlaat als liefhebber. Want alles wat er aan zangerigheid schuilt in het klavecimbel, weet Esfahani uit het hout en de snaren te bevrijden.
Hij was voorbestemd om arts of jurist te worden. Dat stond zijn Iraanse ouders voor ogen voor hun zoon, na hun emigratie naar de Verenigde Staten. ‘Maar rond mijn negende werd ik – op het eerste gezicht – verliefd op het klavecimbel’, zegt Esfahani. ‘Mijn vader nam me mee naar een Bach-concert. En daar stond op het podium een mysterieus toetsinstrument, dat wel leek op de piano waarop ik thuis les kreeg, maar dat zo’n andere klank voortbracht. Het klavecimbel riep verwarrende en mooie gevoelens op die ik nog niet kende. Het prikkelde mijn nieuwsgierigheid. Ik wilde dit instrument beter leren kennen.’
Op de vraag of de aantrekkingskracht van het klavecimbel voor hem vrouwelijk of mannelijk is, antwoordt Esfahani: ‘Ik heb er van beide één thuis. De “man” heeft een warme en diepe adem, de “vrouw” bezit een gestaalde klank. Ik weet dat veel mensen die eigenschap niet met vrouwelijkheid verbinden, maar ik wel. Alle vrouwen in mijn leven hebben een krachtige persoonlijkheid. Dat geldt ook voor dit instrument. Vrouwelijke klavecimbels zijn geneigd je te leren hoe je moet spelen.’

‘Aan Bach kan ik als musicus alles vragen’

In lijn met de verwachtingen van zijn ouders ging Esfahani naar de Stanford Universiteit om eerst medicijnen en later rechten te studeren. Daar bleken zijn ware geliefden bleken geen wetboeken, maar de orgels en klavecimbels van de muziekafdeling. ‘Ik kan die studie rechten overigens nog steeds voltooien, mocht ik dat willen’, grijnst hij. ‘Maar dat is een reddingsboei, omdat het voor klavecinisten lastig is om financieel te overleven. Voor mezelf is er geen weg terug meer uit de muziek.’
Hij leidde in Amerika aanvankelijk een armoedig bestaan als musicus. Zelfs nadat de Britse omroep BBC hem ontdekte, bleef het in financiële zin een strijd om het bestaan. Esfahani legt zich erbij neer dat het klavecimbel hem wel liefde – en een zekere roem – maar geen rijkdom zal brengen. Zijn eerste album Time Present and Time Past maakte indruk. Daarop laat Esfahani horen dat het klavecimbel niet alleen spreekbuis is van een rijk en vervlogen verleden, maar ook in deze moderne tijd veel te vertellen heeft. Al blijft de oude Bach zijn grote held. ‘Ik kan zijn muziek elke dag spelen. In den beginne was er Bach. Niet dat hij geen voorgangers had. Ik hou eveneens van componisten als Froberger en Frescobaldi, of van een tijdgenoot als Scarlatti. Maar in de noten van Bach kan ik de grootsheid van het heelal aanschouwen. Hij opent gordijnen en toont ons het universum. Ik weet dat de sterren en planeten onbereikbaar zijn, maar hij laat ze me in elk geval zien. Aan Bach kan ik als musicus alles vragen.’

**‘Ik zou de Goldbergvariaties mijn hele leven kunnen blijven opnemen’**

Voor Esfahani is het een levensdoel om alle muziek van Bach uit te voeren en vast te leggen. En het begin daarvan is er nu, met een nieuwe opname van de Goldbergvariaties. Het stuk draagt de naam van de jonge klavecinist die in dienst was van de Russische gezant Graaf Keyserlingk, de man die – volgens Bachs eerste biograaf Forkel – de componist de opdracht gaf voor muziek om tijdens zijn slapeloze nachten de angst voor de dood te bezweren. Esfahani hoorde de variaties voor het eerst, achterin de auto van zijn vader, op weg naar school, in een uitvoering van Trevor Pinnock. Hij was zestien jaar oud. In de plaatselijke muziekwinkel vond hij de opname van Pinnock niet, maar wel die van de Poolse Wanda Landowska, die in de jaren dertig de eerste plaat maakte waarop het werk op klavecimbel te horen was. ‘Een fascinerende opname, nog steeds’, vindt Esfahani. ‘Ik hoor daar een sterk karakter, strijdbaar en vragend. Toen ik aan mijn eigen album begon en twijfelde over het hoe en waarom van een stuk dat al door zoveel grootheden was opgenomen, gaf haar spel mij kracht en inspiratie. Haar pioniersgeest vertelde me dat ik me geen zorgen hoefde te maken, dat ik mezelf en mijn eigen persoonlijkheid moest vertrouwen. Wat je van Bach ook uitvoert, een musicus houdt er altijd een gevoel van onvolkomenheid aan over. Ook voor de Goldbergvariaties geldt dat ik ze mijn hele leven zou kunnen blijven opnemen.’

‘Als ik een thuisland heb, dan is het de muziek’

Ook over het hoe en waarom van de Goldbergvariaties kan een mens en musicus zich tot aan zijn dood vragen blijven stellen. ‘Als ik dat onder woorden kon brengen, zou ik ze niet kunnen spelen’, zegt Esfahani. Maar het belet hem niet om alles wat hij kan vinden over Bach en de variaties te lezen. En ook de literatuur uit de achttiende eeuw om meer greep de krijgen op de gedachtenwereld van de componist. ‘Er bestaat niet zoiets als te veel analyse’, vindt de klavecinist. ‘Zoals de Franse schrijver Voltaire eens zei: “Geen probleem kan weerstand bieden tegen een aanval van voortgaand denken.’
Esfahani mist de manier van filosoferen en debatteren uit de tijd van Bach en Voltaire. ‘Het is verontrustend om te zien en te horen hoe mensen tegenwoordig hun mening naar voren brengen. Kijk naar de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen. In de Griekse oudheid, bij wijsgeren als Aristoteles en Plato, stonden ook twee standpunten lijnrecht tegenover elkaar, maar ging het erom gezamenlijk de waarheid in het midden te vinden. Nu gaat het nog slechts om het winnen of verliezen. De schoonheid van Bach vind ik dat hij ons leert verder te kijken dan wat wij zien en voelen.’
Esfahani’s ouders zijn Iraans, hij groeide op in de VS en woont in Praag, waar hij enige jaren les had. ‘Ik voel me Iraniër noch Amerikaan’, zegt hij. ‘Als ik een thuisland heb, dan is het de muziek.’