Joost Galema | 24 maart 2017

In de spotlights Fazil Say

Photos Fazil Say © Marco Borggreve

De Turkse pianist-componist Fazil Say herkent wel iets van zichzelf in de broers Lucas en Arthur Jussen. ‘Evenals ik op die leeftijd bruisen ze van levenslust en willen ze de wereld veroveren met muziek.’ Voor hen schreef hij zijn duistere pianoduet Night.

‘In Turkije lieten de Jussens zien wat het betekent om musicus te zijn’

Zo’n drie maanden geleden zaten ze voor het eerst tegenover elkaar. Lucas en Arthur Jussen regelden een kamer en een vleugel om Fazil Say hun vertolking van zijn Night te laten horen. Voor hen schreef de Turkse pianist-componist dit werk voor twee vleugels. Maar hij hield het bij een kop koffie en een gesprek in het hotel. ‘Die avond had ik in Amsterdam zelf een recital, en dan lukt het me niet om gedurende de dag nog naar andere muziek luisteren’, zegt Say. ‘Ik ken de Jussens van hun cd-opnamen. En die zijn prachtig. Ik hou van hun intense stijl. Ze zijn een zegen voor de Nederlandse muziek. Helaas heb ik ze nog niet live kunnen horen, maar dat gaat zeker gebeuren.’
Voor hun ontmoeting hielden de broers en Say contact via social media. Toen de Jussens eind januari twee concerten hadden in Turkije, waar aanslagen aan de orde van de dag waren, vroegen ze hem om advies. ‘Ze wilden weten of het verstandig was om te gaan. “Als ik jullie was zou ik thuis blijven”, antwoordde ik. Elke dag ontplofte er wel ergens een bom. Twee dagen later besloten ze toch te komen. Ze speelden voor uitverkochte zalen, onder meer gedurende een pianofestival in Ankara, dat ik niet ken. De organisatie daarvan heeft – vermoed ik – nauwe banden met de regering. Mijn positie in Turkije is wat problematisch. En de Jussens werden onder druk gezet om Night van het programma te schrappen. “Hoe is dat mogelijk?” vroegen ze me. Met mijn muziek gebeurt dat eigenlijk altijd in Turkije, daar vind ik dan een creatieve oplossing voor. “Maak je er niet druk over”, zei ik tegen hen. “Doe gewoon je concert.” Ze besloten Night als toegift te spelen. Het publiek gaf hen een orkaan van applaus, een staande ovatie. Iedereen was ontroerd. Heel aardig van hen. Ik moest in Salzburg optreden die avond, maar mijn vader was erbij. Zij lieten zien wat het is om een kunstenaar of musicus te zijn. Menselijkheid komt op de eerste plek.’

‘Componeren is in zekere zin ook een vorm van schilderen’

Het Jussens-werk Night werd een werk over trauma’s, vertelt Say. ‘Het is een donker stuk, een worsteling met gevoelens. Ik laat de broers ook werken met technieken die ik jaren geleden bedacht voor het stuk Black Earth. Ze plukken ook aan de snaren in de vleugel. Het was als componist fascinerend om twee paar handen tot mijn beschikking te hebben. Daarmee kon ik spookachtige sferen scheppen.’
Net als in een ander nieuw werk Four Cities – voor piano en cello – lijkt Say nieuwe karaktertrekken te willen toevoegen aan de persoonlijkheid van een instrument. In Four Cities is dat de cello, in Night de piano. ‘Muziek bestaat in de westerse traditie uit een soort heilige drie-eenheid: melodie, harmonie en ritme’, zegt Say. ‘Voor mij als oosterling is er nog een vierde element. Ik voeg daar kleur aan toe.’
Componeren is, erkent hij, in zekere zin een vorm van schilderen. ‘Met welke schilder mijn werk verwant is? Dat weet ik niet. Over die vraag heb ik nog nooit nagedacht. Ik schilder een innerlijke gemoedstoestand. Soms zie ik in mijn hoofd filmische beelden. Onlangs nam ik alle Mozart-sonates op. En mensen vragen me al mijn hele leven waaraan ik denk als ik zijn muziek speel. Het klinkt als opera. Natuurlijk. Alles bij Mozart doet dat. Dus ik probeerde op te schrijven waaraan ik dacht bij het uitvoeren van Mozart. Dan kwamen er verhalen. Want als musicus heb ik dat nodig, zo’n type vertolker ben ik. We kunnen niet meer precies spelen zoals Mozart, Chopin of Beethoven. De wereld en de tijden zijn veranderd. Zij zijn dood. En als uitvoerders zullen we dus altijd met vragen achterblijven.’

‘Twee mensen is zoveel moeilijker dan één’

Een pianist heeft zijn verbeelding nodig om een werk tot leven te brengen. Dat merkt Say niet alleen als uitvoerder, maar ook als componist. ‘Als we pianisten de kans niet willen geven om te interpreteren, waarom zou ik het dan voor hen schrijven. Dan kan ik het beter voor mezelf houden. Iedereen speelt anders, en zo hoort het ook. Een paar Japanners vertolkten mijn stuk Four Cities bijna twee keer zo langzaam als Nicolas Altstaedt en ik het doen. Maar het klinkt goed. Het vierde deel danste meer. Ze deden een vondst. Dat is belangrijk: musici moeten iets ontdekken. In zekere zin is de muziek niet meer van mij, zodra ik haar gecomponeerd heb. Ik speelde onlangs mijn eigen pianosonate Gezi Park in het Muziekgebouw. In de jaren dat ik het nu uitvoer verander ik elke keer iets, vaak vanwege de vleugel of de sfeer in de zaal of mezelf. Als ik nu naar de oorspronkelijke partituur kijk, is het bijna een ander werk. In de vijf jaar dat ik het nu meeneem, ontdekte ik op elke piano nieuwe mogelijkheden in het stuk, die ik vergat op te schrijven. En ten slotte denk ik: dit is de partituur, maar die geeft me niet meer alles.’
Hij gaat nog even terug naar het verhaal van Night. ‘Het gaat over een dramatische nacht, een scheiding tussen twee mensen. Niet door ziekte of dood, maar vanwege een relatiedrama. De twee piano’s zijn met elkaar in gesprek of ze ruziën. Ik hoop dat de broers Jussen nooit in zo’n situatie verzeild zullen raken. Twee mensen is zoveel moeilijker dan één, is mijn ervaring. Zelf zal ik het niet gauw spelen, want ik doe maar zelden vierhandige stukken. De piano en ik vormen zo’n fysieke eenheid, dat ik dat lichaam niet met iemand anders kan delen. Dat zal een kwestie van ego zijn, dat zit in mijn natuur.’