Stijn van der Schoor | 10 april 2018

Het meesterwerk Schönbergs Gurrelieder

Niets aan de Gurrelieder doet denken aan het latere, haast mechanische werk van Arnold Schönberg. Toch heeft een van de toonbeelden van het muzikaal modernisme een laat-romantisch meesterwerk op zijn naam staan.

Conservatief of revolutionair?

Tegenwoordig gelden zijn composities als keerpunt in de muziekgeschiedenis. Zijn ongrijpbare, twintigste-eeuwse muziek wordt gezien als een radicale breuk met de harmonische klanken van de negentiende eeuw. We kennen hem als Arnold Schönberg de vernieuwer en vernieler, Arnold Schönberg de revolutionair. Dit in scherp contrast met hoe de componist zichzelf zag. Hij beschouwde zichzelf niet als anarchist, en zeker niet als vandaal of sloper. Zo revolutionair als hij wordt genoemd, zo conservatief vond hij zichzelf. Zijn radicale seriële, atonale muziek is dan ook minder een breuk met het verleden dan zo op het eerste gezicht lijkt. Zij was het uiteindelijke resultaat van de negentiende-eeuwse, ‘romantische’ muziek, waarin langzaam alle regels, grenzen en conventies werden losgelaten. De volgende logische en natuurlijke stap in deze ontwikkeling was Schönbergs muziek, aldus de componist zelf. Een nieuw systeem met regels voor een nieuwe tijd, verrezen uit de as van de oude muziek. Schönberg vond ook dat hij de muziek moest hervormen. Hij kon niet anders. Hoe anders zou de muziek zichzelf vooruit bewegen en vernieuwen?

De vergeten Schönberg

Voor hij die stap zette en hij de muziek op zijn kop zou gooien, wijdde Schönberg zich echter eerst aan het destijds traditionele en hoog-romantische idioom. Wie Schönberg amuzikaal durft te noemen – en dat gebeurt nogal eens – doet er goed aan zijn composities uit deze periode te beluisteren. De Gurrelieder is misschien wel het meest sprekende werk van deze jonge, vaak vergeten Schönberg. De muziek spiegelt de donkerte van Richard Wagner, de heroïek van Richard Strauss en de lieflijkheid van Gustav Mahler. Het werk lijkt al het goede uit de oude wereld te belichamen. In plaats van de wiskundige opbouw van zijn latere composities, maken in de Gurrelieder hoogdravende emoties de dienst uit: het optimisme floreert, het beknellende pessimisme uit de vroege twintigste eeuw borrelt nog veilig onder de oppervlakte.

Hervonden

Maar hoewel de Gurrelieder zich muzikaal gezien nog volop in de negentiende eeuw bevindt, zien we al wel die voor de vroeg twintigste eeuw zo kenmerkende, duistere thematiek. De cantate verhaalt over de verboden liefde van de Deense koning Waldemar, die tot over zijn oren verliefd is op Tove. Waldemars woedende vrouw Helwig pikt deze passie echter niet. Ze laat Tove om het leven brengen, waarop de door verdriet gekwelde koning gek wordt. Hij beschuldigt en vervloekt God en haalt zijn dode vazallen uit het graf om samen met hen door het land te spoken. Na deze afschuwelijke demonische nacht vinden de twee geliefden elkaar gelukkig weer, waarna de zomer aanbreekt en alles tot een goed einde komt. Een gekwelde man die zijn meest dierbare liefde verliest, uit woede het hoogst mogelijke vervloekt, maar vervolgens zijn liefde na duistere omzwervingen opnieuw vindt – spiegelt Schönberg hierin zijn eigen artistieke proces, is het verhaal een reflectie van Schönbergs zoektocht door de muziek?

Megalomaan

Een laat-romantisch werk met een gekweld verhaal: het bleek een succesformule. Ondanks het grote succes van de Gurrelieder ten tijde van de première, is de compositie tegenwoordig niet vaak te horen. De megalomane bezetting maakt het een kostbare productie om uit te voeren – Mahlers massieve Achtste Symfonie verbleekt bij de omvang van deze miljoenen-cantate. De Gurrelieder is geschreven voor een werkelijk gigantisch orkest en koor: de blazersgroep van het titanische orkest alleen al kan een podium vullen, om over het kolossale koor met solisten en een spreker nog maar te zwijgen. Een groter verschil met de beginfase van het stuk – dat toen nog de bescheiden bezetting voor sopraan, tenor en piano had – is er niet. In de elf jaar die Schönberg nam om het te voltooien, groeide de Gurrelieder langzamerhand uit tot de huidige omvang. En zo werd een compositie die de jonge, onervaren componist oorspronkelijk wilde inzenden voor een concours, een muzikale gigant.

Ongewild populair

Maar niet alleen de bezetting werd uiteindelijk anders dan aanvankelijk gedacht. De elf jaar waarin de Gurrelieder tot stand kwam, was een periode waarin Schönberg zich muzikaal sterk ontwikkelde. Ten tijde van de voltooiing was de componist het nieuwe terrein van de atonaliteit al aan het verkennen. De kolossale cantate met laat negentiende-eeuwse muziek die in 1913 in première ging, was daarmee op dat moment eigenlijk al een herinnering aan het verleden. De grote populariteit van de Gurrelieder wekte dan ook Schönbergs ergernis; liever had hij dat het publiek zijn moderne werken adoreerde, niet deze echo uit een vergane tijden. Deze houding werd later kenmerkend voor Schönberg. Naarmate zijn modernisme en visie vorderden, gaf hij steeds minder om de mening van het publiek. ‘Als het kunst is, is het niet voor iedereen. Als het voor iedereen is, is het geen kunst,’ is een befaamde uitspraak van de componist.

Een afscheid

Met deze uitspraak en gedachte isoleerde Schönberg zich steeds meer van het publiek. Hetzelfde geldt voor zijn muziek. Ook deze zocht steeds minder toenadering tot de concertbezoeker en werd steeds ongrijpbaarder. Over deze Schönberg is in de muziekgeschiedenisboeken uitvoerig te lezen – een geschiedenis die de nadruk legt op de componist als vernieuwer. De Gurrelieder leert ons dat dat verhaal alleen te kortzichtig is: Schönberg begon als negentiende-eeuwse componist, eigende zich deze stijl compleet toe, en trok toen zijn conclusies. De tijd van deze oude muziek was geweest en haar rol uitgespeeld. Schönberg nam afscheid met een werk dat uit zijn voegen barst van hoogoplopende emoties en bijna aan zijn eigen gewicht en omvang ten onder gaat – een laatste stuiptrekking van de glorieuze, bombastische romantiek. Volgens Schönberg had dit muzikale idioom hem, en de wereld, niks meer te bieden. Het was hem duidelijk: hij moest verder. Hij kon niet anders.