Stijn van der Schoor | 02 augustus 2021

Het meesterwerk Allegri’s Miserere

Het Miserere van Gregorio Allegri is omgeven met mysteries. Het verhaal gaat, dat de Kerk het meesterwerk met een ban beschermde. De tiener Mozart, met zijn fenomenale gehoor en geheugen, schond deze en moest daarom bij de paus op het matje komen. Een muzikale legende of een historisch feit?

De legende

De jonge Mozart moet het benauwd hebben gehad. Hij werd bij de paus op het matje geroepen. Hoewel het Oostenrijkse wonderkind kerkelijk gezelschap gewend was – al op jonge leeftijd had hij voor de aartsbisschop van Salzburg gespeeld – voelde hij zich toch gespannen tijdens zijn tocht naar Rome. Mozart had iets op zijn kerfstok. Het Miserere Mei, Deus (‘O God, Heb Meelij’) van componist Gregorio Allegri (1582-1652) genoot in de katholieke kerk een bijna heilige status. Al vanaf de tweede helft van de zeventiende eeuw klonk het werk ieder jaar tijdens de Goede Week in de Sint Pieter. Wanneer tijdens de donkere metten de kaarsen doofde, vulde het Miserere de kerk met hemelse klanken. Het uitvoeren van dit stuk buiten deze periode, of buiten de muren van de basiliek, was streng verboden. Het noteren ervan resulteerde zelfs in excommunicatie. En juist dat laatste had Mozart in 1770 gedaan. De veertienjarige componist had het werk na slechts twee keer beluisteren foutloos uit het hoofd opgeschreven. Een ongelooflijke prestatie van de briljante tiener. Vervolgens gaf hij deze illegale partituur aan de Londense uitgever Britney, die het werk een jaar later uitbracht – een Britse Anglicaan kon immers niet geëxcommuniceerd worden. Maar de paus kwam erachter en Mozart moest voorkomen. Gelukkig viel het oordeel alles mee. Na aankomst in Rome volgde geen excommunicatie, maar een prestigieuze onderscheiding. Paus Clemens XIV hief de ban op.

Feit of fictie?

Allegri Een mooi verhaal, maar helaas is onbekend waar feit en fictie in deze historie zich scheiden. Een ietwat cryptische beschrijving in een brief van Leopold Mozart is het enige bewijs, maar de echtheid van dit document is twijfelachtig. Mozarts handgeschreven partituurkopie is in ieder geval nergens te bekennen en het blijft pure speculatie of Britneys uitgave, die overigens wel echt bestaat, van Mozarts hand kwam. Daarnaast zwijgen de Vaticaanse archieven over een ban op het stuk. Verwarring alom. Het mysterie past echter mooi bij Allegri’s Miserere. Ook op andere fronten is namelijk veel onduidelijk over het stuk. Zo weten bijvoorbeeld niet veel mensen dat deze zogeheten ‘falsobordone’ – een stuk voor negen zangers, verdeeld over twee koren van vijf en vier man – oorspronkelijk vrij simpel van opzet is. In de compositie, een zetting van Psalm 51, wisselen eenstemmige gezangen en eenvoudige meerstemmige uitwerkingen hiervan elkaar af. Doordat beide koren in de ruimte op enige afstand van elkaar waren opgesteld, ontstond een hemels spel van vraag en antwoord. Wat wij nu echter als het Miserere kennen, is een sterk versierde versie van dit eenvoudige origineel. Dat was immers in die tijd gebruikelijk: de componist schreef een stuk waarop de zangers naar smaak konden ornamenteren. Allegri beheerste overigens zowel de kunst van het componeren als die van het versieren tot in de puntjes. Als componist was hij opgeleid door Nanino, een leerling van de legendarische Palestrina; als zanger zong hij in het prestigieuze Pauselijke koor.

De realiteit

Het is dus onduidelijk wie de precieze componisten van het huidige Miserere zijn. Samen met Allegri hebben talloze naamloze zangers het stuk door de eeuwen heen gevormd. Af en toe werden bepaalde versieringen genoteerd, met meerdere uitgaven en verwarring als resultaat. Het werk zoals wij het nu kennen, een verzameling van verschillende versies, is daarmee niet echt zeventiende-eeuws meer te noemen. De karakteristieke maar voor de zangers risicovolle hoge C, waar het werk bekend om staat, dateert bijvoorbeeld pas uit 1880. Andere delen komen weer uit 1771 (Britneys versie) of uit 1930. Ook zien we tegenwoordig veel uitvoeringen met een groter koor, de originele verdeling tussen vier en vijf man lijkt vergeten. Het oorspronkelijke werk is daarmee vrij onbekend gebleven, waardoor niet de minsten de fout in gingen. Zo ook Leopold I, die de paus om een kopie vroeg. De Duitse keizer was geschokt toen de partituur slechts een simpele zetting van Psalm 51 bleek – beledigd informeerde hij de kerkvorst een onvolledig stuk te hebben ontvangen. De paus was plots ook in de war en ontsloeg zijn kapelmeester op staande voet. Deze kreeg zijn baan pas terug nadat hij beiden had uitgelegd dat het de kunst van de zangers zelf was die het stuk zo mooi maakte. Hun vocale improvisaties, niet de partituur, maakte het Miserere tot een hemels meesterwerk.