Paul Janssen | 08 september 2021

Het meesterwerk Misa Criolla

Bij het horen van de naam Ariel Ramírez zal niet iedereen direct een kreet van herkenning slaken. Dit verandert zo gauw de Misa Criolla ter sprake komt. Dit baanbrekende werk dat de Argentijnse componist in 1964 schreef, begon vooral na de verschijning op lp in 1965 (in 1994 verdoekt naar de cd) aan een ware zegetocht. Die kreeg nog eens een extra impuls toen niemand minder dan José Carreras de solopartijen zong op een cd die in 1988 uitgebracht werd. En dit jaar nam de Britse violist Daniel Hope een arrangement op voor zijn nieuwe album Hope. Wat is het geheim achter dit werk?

Op het juiste moment

De Misa Criolla is vooral een voorbeeld van de juiste muziek op het juiste moment. En dat terwijl de kiemcel voor het werk teruggaat naar 1952. In die tijd was Ariel Ramírez een arme muziekstudent die nagenoeg zonder geld door Europa reisde om het publiek in kleine zaaltjes kennis te laten maken met de kracht en de uniciteit van de Zuid-Amerikaanse ritmes. Hij was afhankelijk van aangeboden hulp en dito onderdak. Zo verbleef Ramírez enige tijd in een klooster in Duitsland. Daar vertelden de zusters Elizabeth en Regina Brückner de goede man hoe zij tijdens de oorlogsjaren voedsel smokkelden naar een concentratiekamp.

Tandartsrekening

Ramírez was onder de indruk en wilde een religieus werk schrijven om zo de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog te gedenken. Bij terugkeer in eigen land begon zijn ster te rijzen en verdween het plan naar de achtergrond. Tot het Vaticaans Concilie in 1963 besloot dat voortaan naast het Latijn ook de landstaal toegestaan was bij de katholieke eredienst. Ramírez voelde het juk van de Latijnse taal van zich af vallen en schreef als een van de eersten een katholieke mis in het Spaans. Dat hij daarbij ook gebruik maakte van de invloed van veel Argentijnse volksmuziek, maakte het werk echt bijzonder.

Om zijn reis naar Europa te gedenken droeg de componist het werk op aan zijn Europese vrienden zoals de zusters Brückner, en de Nederlandse vertaalster Spaans Maya Hoogveld, die, zo gaat het verhaal, Ramírez toen hij in Nederland verbleef na klachten over kiespijn naar de tandarts bracht en zijn rekening betaalde.

Gaucho’s en criollo’s

Dat moet een daad van pure naastenliefde geweest zijn, want Ariel Ramírez (1921-2010) was destijds volslagen onbekend. Een van de redenen dat hij Europa bezocht was omdat zijn vader uit Spanje naar Argentinië geëmigreerd was, waar Ariel in 1921 geboren werd. Hij was voorbestemd de weg van zijn vader te volgen en docent te worden, maar de muziek trok harder aan hem. Na wat omzwervingen in de tangowereld, ontdekte hij de oudere Argentijnse folklore en raakte hij gefascineerd door de muziek van de gaucho’s (de veehoeders op de Argentijnse pampa’s) en de criollo’s (de in Argentinië geboren nakomelingen van Spaanse emigranten, doorgaans ook met Indiaans of Afrikaans bloed). Vooral nadat hij in het Argentijnse Córdoba (de stad waar de meeste sporen van de Spaanse kolonialisten te vinden zijn) de volkszanger en songwriter Atahualpa Yupanqui ontmoette, die hem adviseerde ook het noordoosten van Argentinië te bezoeken, maakte hij werk van zijn studie van Latijns-Amerikaanse ritmes en de invloed daarvan op de Argentijnse volksmuziek. Al in de tijd dat hij compositie studeerde aan het conservatorium van Buenos Aires wierp hij zich op als groot voorvechter, promotor en conservator van de authentieke Argentijnse volksmuziek. Nadat hij zijn studie in Europa voltooid had, richtte hij bij terugkeer in 1954 de Compañia de Folklore Ariel Ramírez op.

Internationale bekendheid

Tien jaar later schreef hij met de Misa Criolla een van zijn eerste grote werken. Al snel volgde er meer zoals Navidad Nuestra en La Peregrinación (beide uit 1964), Los Caudillos (1965), Mujeres Argentinas (1969), Cantata Sudamericana (1972) en Misa por la Paz y la Justicia (1981). Geen van deze werken kon tippen aan de internationale bekendheid van zijn Misa Criolla. Slechts het dramatische lied Alfonsina y el mar dat hij in 1969 schreef op tekst van Félix Luna kan zich zeker in Argentinië en Spanje enigszins meten met de populariteit van zijn Spaanstalige mis. Het lied, een hommage aan de Argentijnse dichteres Alfonsina Storni die in 1938 zelfmoord pleegde, scoorde met uitvoeringen van onder anderen Alfredo Kraus, José Carreras, Rolando Villazón, Nana Mouskouri, Shakira en natuurlijk de Argentijnse zangeres Mercedes Sosa niet alleen in de klassieke hoek, maar ook in de populairdere genres.

Volksmuziek

Toch was en bleef de Misa Criolla de meesterzet van Ramírez. De combinatie van een heuse mis compleet met een Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus en Agnus Dei, de Spaanse taal en de rol van de inheemse folklore bleek wereldwijd onweerstaanbaar.

Ramírez doet het ‘criolla’ verwijzend naar de vele culturele invloeden in Argentinië in de titel eer aan en maakte echt werk van de volksmuziek in deze mis. Hij schreef onder meer een charango (kleine Latijns-Amerikaanse gitaar), een quena (rechte Indiaanse fluit) en een bombo (de traditionele Argentijnse trom) voor. Voeg dit bij de zeker voor vele Latijns-Amerikanen direct herkenbare dansen en stijlen als de vidala-baguala (de lyrische zangstijl uit het noorden van Argentinië) in het Kyrie, de carnavalito-yavaní (een dans uit de Andesregio) in het Gloria, de chacarera in het Credo en de liederen van de pampa’s in het Agnus Dei plus de ook voor amateurgezelschappen zeer goed zingbare koorpartijen en het is duidelijk waarom de Misa Criolla elk jaar wereldwijd meerdere uitvoeringen beleeft.

Beroemde opnamen

Het was ook meteen raak met de eerste lp uit 1965 die aan de basis van de zegetocht van het werk stond. Dat had niet alleen te maken met die aanstekelijke ritmes, pakkende melodieën en nazingbare koren, maar ook met Ramírez die zelf dirigeerde en vooral de aanwezigheid van de Argentijnse muziekband Los Fronterizos die de folkloristische inspiratiebron nog eens benadrukte. Ook latere beroemde opnamen met onder anderen de Griekse zanger George Dalaras (1986), José Carreras (1988) en Mercedes Sosa (1999) vonden hun weg naar zowel de liefhebbers van klassieke muziek als de fans van populairdere genres. De Misa Criolla was immers niet alleen een religieus werk, maar ook een manifest van verbinding, van acceptatie van de vele invloeden en kleuren die uiteindelijk de eigenheid en eenheid van een land, een volk bepalen. En precies dat maakt de Misa Criolla ook vandaag de dag nog zeer noodzakelijk en actueel.