Stijn van der Schoor | 05 december 2017

Het meesterwerk La Nativité du Seigneur

Het katholieke geloof was voor Olivier Messiaen de essentie van het bestaan en het componeren. Hij noemde religie ‘het belangrijkste aspect van mijn oeuvre’. Rondom deze devotie en spirituele beleving creëerde hij zijn eigen unieke muzikale taal. Een taal die begon met de geboorte van Jezus in La Nativité du Seigneur.

Een hemelse taal

Olivier Messiaen heeft een wat bijzondere plek in de muziekgeschiedenis. De componist is weliswaar een van de vele vernieuwers uit de twintigste eeuw, maar is moeilijk in te passen in een genre, stijl of stroming. Los van iedere gangbare muziektheorie of -vernieuwing vormde de zeer religieuze Fransman een compleet nieuwe en eigen muzikale taal. Ritme, harmonie en melodie baseerde hij niet alleen op Europese, maar ook op onder andere Griekse, kerkelijke en Hindoestaanse muziek. Zijn toonladders, – of ‘modes à transposition limitée’ (beperkt transponeerbare modi) zoals Messiaen ze zelf noemde – lijken wellicht in de verte wat op die van Debussy of Stravinsky, maar zijn er eigenlijk niet mee te vergelijken. In de muziek van Messiaen is het vertrouwde gevoel van richting, spanning en zekerheid compleet verdwenen. Het lijkt wel alsof de buitenaardse klankkleuren naar de hemel en de oneindigheid reiken. Ook met het ritme deed Messiaen iets nieuws. Door noten net iets langer of korter te maken dan gebruikelijk – de zogeheten ‘valeur ajoutée’ (‘toegevoegde waarde’) – verliezen we ons gevoel van metrum. We belanden in een tijdloze ruimte.

Muzikale devotie

Hoewel Messiaen pas na de Tweede Wereldoorlog bekend werd, vormde zijn muzikale taal zich al veel eerder. Met slechts zevenentwintig jaar componeerde hij al in 1934 La Nativité du Seigneur (De Geboorte van de Heer), het eerste werk waarin Messiaen zijn nieuwe idioom introduceerde. Dat deed hij op het orgel, het instrument waarmee hij zijn geld verdiende in de Eglise de la Trinité in Parijs. Hoewel het orgel door zijn rol in de kerk voor veel mensen een religieuze connotatie heeft, deed voor Messiaen het medium er niet echt toe. Zelfs in zijn wereldse composities, zoals bijvoorbeeld de opera Saint François d’Assise en het Quatuor pour la Fin du Temps, wist de componist nog zijn devotie te verklanken. Het geloof, en het geloof alleen, was voor de zeer katholieke Messiaen de essentie van alles. Als luisteraar vergeet je bovendien bijna op welk instrument de muziek gespeeld wordt. De ongrijpbare klanken die Messiaen weet te vormen, overstijgen ieder instrument.

Het kerstverhaal

In de orgelcyclus La Nativité du Seigneur staat de Christelijke thematiek centraal. Aan de hand van negen meditaties schetst Messiaen het verhaal van de geboorte van de Christus. Het woord ‘meditatie’ voor de verschillende delen is een bewuste en goed te begrijpen naam. De religieuze beleving en betekenis van Kerst, niet het verhaal, staan voorop. Messiaens Kerst is dus anders dan de Kerstvieringen die we vandaag de dag meestal tegenkomen. Naast gezelligheid, lekker eten, de kerstboom en cadeaus, is er ook ruimte voor spiritualiteit. Overwegingen als Desseins Éternels (Eeuwige Doelen) en Dieu Parmi Nous (God onder Ons) zijn daar mooie voorbeelden van. De thema’s van de delen komen niet direct uit het traditionele kerstverhaal, maar beelden scenes uit die niet van deze wereld lijken te zijn. Het zijn visoenen, mystieke ervaringen, blikken in hemelse sferen. In zijn teksten bij de orgelcyclus geeft Messiaen ons iets meer achtergrond. Naast religieuze thema’s en overdenkingen, inspireerden ook zaken als glas in lood en de bergen de componist. De scenes die wél concrete gebeurtenissen bevatten, zoals Les Mages (De Wijzen) en Le Verbe (Het Woord), zijn ook maar weinig beeldend. Slechts heel af en toe krijgen we visuele zaken uit het verhaal mee – al nemen die beeldschilderingen nooit de overhand. Horen we de stappen van de herders in Les Bergers (De Herders)? Fladderen er engelen in Les Anges (De Engelen)?

Het begin

De taal die met La Nativité du Seigneur voor het eerst gesproken werd, en die Messiaen later vastlegde in zijn befaamde De Techniek van mijn Muzikale Taal, bleek levensvatbaar. Na de Tweede Wereldoorlog groeide het uit tot een bijbel voor jonge componisten. Sommige van Messiaens aanhangers waren zelfs zo overtuigd van hun meesters gelijk, dat zij meerdere concerten van Stravinsky verstoorden. Niet vanwege hun revolutionaire aard, zoals bij Le Sacre du Printemps in 1917 het geval was, maar omdat deze juist te conservatief waren. Het moge duidelijk zijn: Messiaens muziek was onderdeel van de avant-garde geworden. Grote namen als Stockhausen, Xenakis, Boulez en de Nederlandse Ton de Leeuw ontwikkelden er hun eigen dialect mee, en gaven dat vervolgens weer door aan hun leerlingen. Wat Messiaen begon met La Nativité golft daarmee nog steeds door de hedendaagse klassieke muziek. Het had ook niet anders kunnen zijn. Geheel in lijn met zijn religieuze overtuigingen begon Messiaens nieuwe taal met de geboorte van de Heer.