Classics To Go | 11 maart 2015

Het meesterwerk Matthäus-Passion

De Matthäus-Passion is voor vrijwel iedere luisteraar een diepgaande ervaring. ‘Daarin bereikt Bach zijn artistieke top’, vindt dirigent Ton Koopman.

‘Waarlijk hier sprak Onze-Lieve-Heer in hoogsteigen persoon, in het Duits’

Op veel muziekliefhebbers maakt de kennismaking met de Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach een onuitwisbare indruk. Elk detail rond die gebeurtenis lijkt in het geheugen gebeiteld. In het boek Zijn bliksem, zijn donder over de Matthäus beschrijft journalist Martin van Amerongen die maagdelijke ervaring. ‘De eerste keer beluisterde ik het werk op zondagmiddag 18 maart 1962, zonder van God of gebod iets af te weten’, begint hij. ‘Het geschiedde – ik weet het nog precies – in het Concertgebouw, derde rij, Grote Zaal, rechts van het gangpad. Verpletterd zat ik in de parterre. Waarlijk, hier sprak Onze-Lieve-Heer in hoogst eigen persoon, in het Duits.’

‘Alsof ik thuiskwam na een lange zoektocht’

Zo’n belevenis was Bachs meesterwerk ook voor Irene Straatsburg, manager in de gezondheidszorg en voormalig alt in het koor KCOV Excelsior, dat de Matthäus jaarlijks tweemaal ten gehore brengt in datzelfde Amsterdamse Concertgebouw. ‘Het is nu zo’n twee decennia geleden’, zegt ze. ‘Ik was eind twintig en niet opgevoed met Bach. Mijn vriend en ik waren na een verblijf in Berlijn teruggekeerd in Amsterdam en via mijn roeivereniging kreeg ik toevallig twee kaarten van mensen die waren verhinderd. In die tijd koesterde ik een sterk verlangen om iets met muziek te doen, maar ik wist niet wat. Die avond fietsten we samen naar het Concertgebouw. We waren aan de late kant en ontdekten onderweg dat onze kaartjes nog thuis lagen. Na een race tegen de klok renden we net op tijd de zaal in. Onze stoelen bevonden zich op het balkon aan de zuidzijde. Ik hijgde nog na van de trap die ik met twee treden tegelijk was opgestormd. Mijn lijf trilde van de adrenaline en de opgekropte spanning. We zaten nog niet of de muziek begon. Ik begrijp nu nog niet wat er precies gebeurde, maar vanaf het moment dat de eerste klanken me overspoelden, begon ik te huilen. Zoiets moois en indringends had ik nog nooit meegemaakt, alsof ik thuiskwam na een lange zoektocht. Nog tijdens het concert besloot ik dat ik dit werk wilde leren zingen, bij dit koor. De volgende dag belde ik Excelsior en na twee audities kon ik beginnen.’

Vader Koopman belde even met de pastoor of kleine Ton mocht meezingen

Dirigent Ton Koopman kent Bachs belangrijkste Passie al meer dan een halve eeuw; het werk loopt als een rode draad door zijn leven en loopbaan. Als zesjarig katholiek kind in het protestante Zwolle voerde de beheerster van de muziekbibliotheek hem de mysterieuze wereld van de Matthäus binnen, een landschap dat nog altijd niet alle geheimen aan hem onthuld heeft.
‘Dat moet je zingen’, zei de bibliothecaresse tegen de kleine jongenssopraan. Koopmans vader belde voor de zekerheid eerst met de pastoor of hij zijn zoon mocht laten meedoen aan zo’n door en door calvinistische traditie. ‘Gelukkig deed de pastoor daar niet moeilijk over. Het was een overrompelende ervaring met een groot orkest en een massaal koor. Sind Blitze, sind Donner, het geweld van klanken dat uit al die stemmen kwam, overdonderde me. Als jongenskoor zongen we alleen voor de pauze. Het was een flinke opdracht om al die koorknapen stil te houden, er werd behoorlijk geklierd. Maar enkelen van ons koor, onder wie ik, mochten in de zijbanken de rest van de Matthäus meemaken. Dat heb ik nooit vergeten. Niet alleen vanwege die luide koorpassages, maar ook door de manier waarop het verstilde Erbarme dich het lichaam binnendringt , door de aderen ruist om tenslotte het hart te bereiken.’

‘Bach is de Michelangelo van de muziek’

Weinig musici kennen de Matthäus zo van binnenuit als Koopman. Tot zijn veertiende, toen zijn stem brak, zong hij de Passie in het koor. Daarna speelde hij het werk als organist en klavecinist. Nu dirigeert hij het werk in de authentieke traditie, met een klein orkest en een bescheiden koor, zoals het volgens hem hoort. ‘Er is een tijd geweest dat de orkesten en koren steeds omvangrijker werden. Hoe massaler, hoe indrukwekkender was het credo. Maar die lawine van geluid bedelft veel mooie muziek. Barok vereist helderheid. Dat geldt zeker voor de Matthäus. Als de bezetting groot is, hoor je niet meer wat er in de middenstemmen gebeurt, dan verbleken veel van de prachtige kleuren. Bach was een fantastisch schilder en architect, de Michelangelo van de muziek. In de Matthäus bereikt hij in alle opzichten zijn artistieke top.’

‘Sommige passages gaan je door merg en been’

Maar niet altijd is de kennismaking met de Matthäus liefde op het eerste gezicht. Journalist Dirk Schouten herinnert zich zijn eerste weken als bas bij het Amsterdamse Toonkunstkoor. Zijn debuut was de Dertiende Symfonie van de Rus Dmitri Sjostakovitsj, maar al tijdens de repetities hoorde hij de andere koorleden slechts praten over de naderende Matthäus-Passion. ‘Na de eerste uitvoering, op Goede Vrijdag, was ik ietwat ontluisterd. Ik vond het een lange zit. Dan zat ik braaf mee te lezen in de partituur met een aria als Buss’ und Reu. Tegen de tijd dat ik dacht dat hij afgelopen was, stond er ‘da capo’ en begon het weer helemaal opnieuw. De eerste Matthäus die ik zong, was ook de eerste die ik hoorde. Pas daarna kocht ik er een opname van. Elf of twaalf jaar zong ik in het koor en naarmate de tijd vorderde, begon ik het werk steeds mooier te vinden. Sommige passages gaan je door merg en been, met name naar het einde toe wat mij betreft. Vooral de koorzang Wenn ich einmal soll scheiden, dat is een zo universele tekst, die geldt voor iedereen die iemand in zijn omgeving aan de dood verliest. Tegen het einde zit ook de meeste muzikale spanning, daar wringt het, daar staan zoveel noten op elkaar dat de sfeer soms iets diabolisch krijgt.’
Bij Straatsburg liepen de rillingen over de rug als zij met het koor tegen Pontius Pilatus zong: ‘Lass ihn kreuzigen!’ ‘Dat moet altijd staccato, fel, hard en met overtuiging. Daar spreken we het doodvonnis uit over Jezus. Ik ben niet religieus opgevoed, maar toch kan ik niet nalaten elke keer te denken: dit doe je toch niemand aan.’