Stijn van der Schoor | 17 februari 2022

Het meesterwerk Die Kunst der Fuge

Accademia Bizantina © Giulia Papetti / Decca

‘Het is het moeilijkste wat ik ooit heb moeten doen,’ zei pianist Glenn Gould toen hij zich Die Kunst der Fuge eigen maakte. Lastig is het werk zeker, al beloont Bach de uitvoerder met een ongekende schoonheid. ‘Er is in de gehele muziek nooit iets mooiers geweest.’

De schepper is gestorven

Op een thema van welgeteld vijf maten baseerde Johann Sebastian Bach zijn gehele Kunst der Fuge. Uit deze kleine melodie ontsprong een collectie van achttien canons en fuga’s, de bekroning op het enorme oeuvre van de Duitse componist. Net als bij veel andere oude werken, zijn er ook bij de Kunst der Fuge nog genoeg vraagtekens te plaatsen. Zo is nog steeds niet zeker voor welke instrumenten Bach de compositie schreef. De een is ervan overtuigd dat het werk voor de klavecimbel is geschreven, de ander zweert bij het ensemble. Een volgende beweert weer dat stukken in Bachs tijd niet voor één specifiek instrument werden gecomponeerd. Maar ook het tijdstip waarop Bach het werk schreef, is betwistbaar. Lang werd gedacht dat de componist tot aan zijn dood aan de collectie zou hebben gewerkt. Een dramatische tekst in de partituur van de laatste onvoltooide fuga spreekt boekdelen. ‘Bij deze Fuga,’ schreef Bachs zoon Carl Philip Emanuel Bach op de bladmuziek, ‘[…] is de schepper gestorven.’ In dezelfde fuga vinden we ook het kenmerkende Bach-citaat. De noten Bes-A-C-B, in de Duitse muzieknotatie als B-A-C-H gespeld, komen door Bachs gehele oeuvre regelmatig voor. Nu zucht Bach in zijn laatste fuga met dit thema nog één keer zijn naam, om daarmee voorgoed de wereld te verlaten – ‘de schepper is gestorven’. Tegenwoordig wordt er echter getwijfeld aan deze zin. Een grote hoeveelheid verschillende versies van de Kunst der Fuge, ieder met afwijkende datum, heeft in de loop der jaren voor verwarring gezorgd. Gelukkig is er nu iets meer zekerheid. Waarschijnlijk schreef Bach de laatste fuga ruim twee jaar voor zijn dood. Het spreekwoordelijke sterfbed was dus nog niet in zicht.

Het verleden

Toch heeft Die Kunst der Fuge wel iets weg van een muzikaal testament. Met Bach zou immers ook zijn muzikale stijl binnenkort overlijden – al tijdens het einde van zijn leven werd zijn werk als zwaar, ouderwets en te ingewikkeld gezien. Bij Bachs wijze van componeren werd namelijk niet gedacht vanuit heldere samenklanken, zoals toen mode werd, maar vanuit kronkelende melodieën. Zijn muziek lijkt daarmee op een geweven touw, dat door verschillende kleinere touwtjes (de melodieën) één geheel vormt. Deze manier van componeren, bekend als polyfonie en contrapunt, had strenge en complexe regels. Er bestonden hele boekwerken over de polyfone stijl en zijn conventies, waardoor het vaak jaren kostte om het te leren. Bach was de onbetwiste meester in deze manier van componeren. Hij beheerste alle regels tot in de puntjes, wist zelfs binnen het strenge systeem nog extra ingenieuze constructies te maken én liet het fantastisch klinken. Zo ook bij Die Kunst der Fuge. De achttien canons en fuga’s, compositievormen uit de polyfonie, vormen een samenvatting van Bachs stijl. In het werk vinden we een simpel thema dat telkens op verschillende manieren in de composities is verwerkt. Het begint eenvoudig, maar naarmate de stukken in de collectie ingewikkelder worden, komt Bachs technische en muzikale genie naar boven. Bestudeer Die Kunst der Fuge en je bestudeert Bach.

De toekomst

De genialiteit van Die Kunst der Fuge ten spijt stond Bachs muziek ten tijde van de compositie ervan op het punt om plaats te maken voor iets nieuws. Zijn complexe stijl, die zijn oorsprong al in de renaissance vond, was passé. De toekomst hield van lichtere muziek, waarin slechts één melodie begeleid door heldere samenklanken centraal stond. Niet voor niets eindigt de Barok-periode in veel boeken in 1750, het jaar waarin Bach stierf. Bachs laatste werk, Die Kunst der Fuge, is daarmee een document van zijn stervende stijl – het eind – én hoogtepunt van de Barok. Zelfs Bachs kinderen, hoewel ze zich lieten inspireren door hun vader, gingen een nieuwe kant op. Neem bijvoorbeeld Carl Philip Emanuel Bach. Zijn muziek in de sierlijke Empfindsamer-stil (“gevoelige stijl”) was een duidelijke reactie op de complexiteit van de barokmuziek. Hadden Bach, zijn muziek en Die Kunst der Fuge dan hun kracht verloren? Gelukkig niet. Onder andere Wolfgang Amadeus Mozart bestudeerde Bachs zwanenzang en gebruikte veel van diens technieken in zijn eigen muziek. Ook veel later, aan het begin van de twintigste eeuw, was Bachs rol nog niet uitgespeeld. De zoektocht van componist Arnold Schönberg naar een nieuw muzieksysteem stoelde zwaar op de technieken uit de Barok. Maar ook tegenwoordig is Die Kunst der Fuge nog steeds actueel. Of we het nu gebruiken om Bach te bestuderen of om simpelweg te genieten van prachtige muziek, het werk blijft een ongekend testament van een van de meest geliefde componisten. Een tijdloos meesterwerk.