Classics To Go | 05 december 2023

Het meesterwerk Die Zauberflöte

Vlak voor zijn dood schreef Mozart een opera, zoals er nog niet één bestond: Die Zauberflöte. Een werk over de macht van muziek, waarin grote denkers nog steeds nieuwe inzichten vinden.

‘Muziek is een van de sterkste beschavende krachten’

In 2012 maakte de Britse regisseur Simon McBurney een veelgeprezen enscenering van Mozarts opera Die Zauberflöte in Amsterdam, die inmiddels drie keer is hernomen. In het programmaboek beschreef McBurney zijn verwarde zoektocht naar beeld en betekenis van het werk. Hij slaagde er ook maar niet in het verhaal goed voor het voetlicht te krijgen bij zijn geliefde, die hem halverwege zijn verhandeling onderbreekt. ‘Welterusten dan maar, we zien elkaar wel weer aan het ontbijt’, zegt zijn vriend. Hij was, schrijft McBurney, ‘verdwaald in de onvoorspelbare wervelwind van deze opera’. Uiteraard bedoelt de regisseur dat als een compliment. Die Zauberflöte is een groot en mysterieus woud, met zoveel schoonheid dat je ogen en oren tekort komt. Maar Mozart werpt ons een reddingsboei toe: de muziek zelf. Die is in staat ons te veranderen, ervaart McBurney. Muziek is ‘een van de sterkste beschavende krachten die hun inwerking kunnen hebben op de harten, geesten en lichamen van de mensen. Eerder dan woorden, meer dan woorden. En als zij op haar sterkst is, doen wij er het zwijgen toe.’

‘De tekst is de gehoorzame dochter van de muziek’

De macht van de muziek is een groot thema in Die Zauberflöte. De twee mannelijke helden krijgen beiden een instrument, dat magische krachten bezit. De zoeker naar wijsheid, Tamino, komt in het bezit van een toverfluit, waarmee hij wilde dieren kan temmen. De domme vogelaar Papageno ontvangt een mechanisch klokkenspel, dat hen ook blijkt te kunnen beschermen. In een opera was, schreef Mozart eens, ‘de tekst de gehoorzame dochter van de muziek’.

Het is vrijwel onmogelijk om het verhaal exact na te vertellen, zoveel lijnen, lagen en symboliek bevat het. Nog steeds discussiëren geleerden uit alle hoeken – van de muziek tot de filosofie – over de vele betekenissen die je er in kunt vinden. Die Zauberflöte is een grote zoektocht naar wijsheid, zoals de vrijmetselaars die ondernemen. De mannen die eraan werkten geloofden heilig in de idealen van deze broederschap, waarvan ze lid waren. ‘Ken uzelve’, staat er boven de deur van elke loge, en Mozart en zijn librettisten Schikaneder en Gieseke namen dat als uitgangspunt voor de opera. Ze verstopten het in een soort Egyptische zonnecultus, want de vrijmetselarij werd in de achttiende eeuw – zeker door de Katholieke Kerk – gezien als een ketters genootschap. Maar de dualiteiten, kenmerkend voor de vrijmetselaars, zitten er allemaal in: de strijd tussen goed en kwaad, licht en duisternis, spreken en zwijgen, en onwetendheid en wijsheid.

Grote filosofen behoorden tot de bewonderaars

Voor Die Zauberflöte leverde Emanuel Schikaneder het verhaal, Carl Gieseke het libretto en Mozart de muziek. Het was een mooi drietal bij elkaar. De impresario blijft een enigszins duister figuur in de geschiedenis, maar hij was berucht om zijn ontrouw, zowel in zaken als in de liefde. Gieseke werkte als middelmatig acteur in Schikaneders gezelschap en legde zich daarnaast toe op het schrijven van toneelteksten – soms het plagiëren ervan. Evenals Mozart leefde hij boven zijn stand en moest uiteindelijk Wenen ontvluchten voor zijn schuldeisers. Hij gaf vervolgens een interessante wending aan zijn loopbaan: Gieseke werd onder meer mineraloog op Groenland.

Drie mannen bij wiens reputatie je vraagtekens kunt zetten, maakten een opera over het goede in de mens, over de weg naar wijsheid en waarheid. Het werk zou – als toonbeeld van verlichtingsdenken – een groot stempel drukken op zijn eigen tijd en de toekomst. Politieke denkers en filosofen als Marx, Kierkegaard en Hegel behoorden tot de bewonderaars Die Zauberflöte, en citeerden er ook uit. De musicoloog Alfred Einstein schreef dat deze opera ‘een literair werk is dat kinderen in verrukking brengt en tegelijkertijd mannen van de wereld tot tranen toe roert, en wijsgeren verheft.’