Classics To Go | 30 maart 2017

Het meesterwerk Carmina Burana

Het Rad van Fortuin uit Carmina Burana

‘Vrouwe Fortuna had het goed met me voor, toen zij mijn handen en ogen in een antiquariaat in Würzburg leidde naar een catalogus, waarin ik een titel ontdekte die een magische aantrekkingskracht op mij uitoefende: Carmina Burana’, schreef componist Carl Orff. Dat moment markeerde het begin van een meesterwerk.

**‘Met de Carmina Burana beginnen mijn verzamelde werken’**

Hij kwam uit een geslacht van intellectuele militairen, mannen die wisten naar welke duistere uithoeken het bloed kon kruipen. Zocht Carl Orff daarom in zijn muziek naar de menselijke oerdriften? Zijn noten vormen geen mooie ketting van lange lijnen, maar zetten geweld tegenover gebed. Woord, muziek en beeld vloeien ineen tot een magisch ritueel. Orff volgde altijd weer het spoor terug naar de antieke oudheid en de vervlogen tijden, naar het fundament van de moderne samenleving. In zijn opera’s sneed hij alles weg wat het zicht op het verhaal, op de menselijke oerstrijd kon benemen. En dat gevecht was er altijd in de Griekse tragedies, die hij als uitgangspunt koos: Antigone die de macht trotseert om te doen wat goed is, of Prometheus die als barmhartige god zijn onverzoenlijke broer Zeus trotseert, de mensheid het vuur teruggeeft, en die daarvoor zwaar en eeuwig wordt gestraft. De Griekse mythologie bleef Orff fascineren. Daar was in zijn ogen de naakte waarheid te vinden, dat wat ons ten diepste drijft. Hij vond hem ook terug in de middeleeuwse liederen die in 1803 werden ontdekt in een Benedictijner klooster in Beieren, en die bekend werden onder de titel Carmina Burana. ‘Hiermee beginnen mijn verzamelde werken’, schreef de 42-jarige Orff na de première in 1937 aan zijn uitgever.

Muziek over de grillen van het geluk

Orff was een componist die met zijn krachtige noten grote gevoelswerelden wist op te roepen. Hij was ‘de ritmicus, de scenarist die de oorspronkelijke eenheid van woord, noot, spel, dans en beeld bezweert’, schrijft de Duitse musicoloog Karl Schumann in het boek Mijlpalen van de muziek. Als kleine jongen was de componist gebiologeerd door de kracht van eeuwenoude gezangen. In de lijdenstijd nam zijn grootvader Carl von Orff hem ieder jaar mee naar de schemerige kerk om de boetepsalmen van Orlando di Lasso te beluisteren. In zijn gymnasiumtijd werkte Orff als koorrepetitor en begeleider van een dansschool. Hij bestudeerde de muziek van Monteverdi die – net als hijzelf later – de Griekse tragedie in ere wilde herstellen. In die traditie staat ook de Carmina Burana, het stuk was een van Orffs pogingen – en de meest geslaagde – om de oervorm van het theater te hervinden. Hij beschreef zijn compositie als ‘wereldlijke gezangen voor soli en koor, begeleid door instrumenten en magische beelden’.
Onder het rad van fortuin spelen zich op het toneel verschillende scènes af: koren, dansen, drankliederen, liefdesverklaringen – vrijwel allemaal van een eenvoudige melodie en een meeslepend ritme. De liederen – meestal geschreven door geestelijken die als vrijbuiters rondzwierven – verheerlijken het heden, het hier en nu. De Carmina Burana was onderdeel van het drieluik Trionfi, met de Catulli Carmina en de Trionfo di Afrodite. Deze trionfi waren in de renaissance gemaskerde optochten waarin liefde, dood, deugd, laster en andere symbolen een menselijke gedaante kregen. Waar de Carmina Burana gaat over de grillen van het geluk, handelt Catulli Carmina – gebaseerd op de liefdesgedichten van de Romein Catullus – over de hartstocht. De Trionfo di Afrodite is wat de titel suggereert: een ode aan de godin van de liefde uit de Griekse mythologie.

‘Het werk spreekt diepe instincten in ons aan’

Orff paste in een tijd waarin componisten als Prokofjev en Stravinsky de eeuwenlange macht van harmonie en melodie doorbraken, om het muzikale stiefkind ritme weer een stem te geven. In de Carmina Burana krijgen piano’s en slagwerk de voorkeur boven strijkers. De echte vernieuwers keken Orff met de nek aan. Ze vonden zijn muziek maar primitief. Voor hem was dat nu juist de crux, hij wilde de oerkrachten naar boven brengen, waar andere componisten na twee wereldoorlogen voor terugschrokken. Zij vluchtten vaak in wiskundige modellen en cijferreeksen. Het is een interessante tegenstelling. Want zijn de oerdriften of de abstractie de bron van het kwaad dat de twintigste eeuw in zijn greep hield? ‘Er hangt iets mysterieus rond de populariteit van dit werk’, zei dirigent Daniel Harding, nadat hij de Carmina Burana op cd had gezet. ‘Ik heb het gevoel dat dit te maken heeft met het rituele karakter.’ Hij zag wel verwantschap met Stravinsky’s Le Sacre du Printemps. ‘De luisteraar wordt door de ritmes aangesproken in het diepst van zijn instincten. En anderzijds geeft het enorm plezier om de Carmina uit te voeren. Overal in de wereld werpen amateurkoren zich op deze muziek.’
De grote kracht schuilt in Hardings ogen ook in het open karakter van de muziek. ‘Het is een eerlijk werk, dat je op het eerste gehoor kunt begrijpen.’