Classics To Go | 11 september 2023

Het meesterwerk Bachs Goldbergvariaties

‘Er is geen werk dat zoveel ruimte biedt aan verbeelding, vakmanschap en virtuositeit als de Goldbergvariaties van Bach’, vond klaveciniste Wanda Landowska, die ze bijna negentig jaar geleden opnieuw op de klassieke kaart zette.

Glenn Gould zocht de tweede keer naar samenhang

Het gaat niet alleen om muziek, lees je in alle beschouwingen van de Goldbergvariaties. De Franse romancier Dominique Fernandez vergelijkt het werk – in het cd-boek van de nieuwe vertolking van pianist Alexandre Tharaud – met de beroemde Sprookjes van Duizend-en-Eén Nacht: een verhaal leidt tot een reeks anekdotes en keert tenslotte terug naar het vertrekpunt. De muziek biedt de musicus alle vrijheid om zijn vertellingen uit te spinnen. Halverwege de jaren vijftig deed de jonge Glenn Gould er bijvoorbeeld 39 minuten over, meer dan een kwart eeuw later nam hij er liefst 55 minuten de tijd voor. Reden om de Goldbergvariaties nog eens te doen, was het gevoel dat hij de eerste keer dertig op zichzelf staande variaties had gespeeld. Meer dan twintig jaar keek hij daarna niet naar het werk om, maar nu wilde Gould er een nieuw verband in ontdekken.
Bach was zijn grote fascinatie. ‘Wanneer ik mijn leven zou moeten doorbrengen op een onbewoond eiland’, zei de pianist, ‘en ik daar maar naar één componist zou mogen luisteren, zou dat zeker Bach zijn. Ik kan geen andere muziek bedenken die zo alomvattend is, die me altijd zo diep ontroert en waarvan de waarde ver uitstijgt boven de vakmanschap en de pracht van de noten. Ik bewonder Bach vooral om zijn menselijkheid.’

De slapeloze nachten van graaf Keyserlingk

De Russische pianist Igor Levit, die recent ook de Goldbergvariaties opnam, vergelijkt het werk met een reisboek, dat vertelt over zwerftochten van de ene naar de andere plek en over de mensen die op deze reizen zoveel zien en leren dat ze veranderd terugkeren. ‘Ik weet nooit hoe ik reageer op de verschillende etappes van mijn tocht en in welke geestesgesteldheid ik zal zijn als ik mijn bestemming bereik’, zegt Levit. ‘Maar ik heb me altijd veilig en beschermd gevoeld op mijn reizen met Bach.’ Volgens Bachs eerste biograaf Johann Forkel schreef de componist zijn Goldbergvariaties in opdracht van de Russische diplomaat, graaf Von Keyserlingk, die aan slapeloze nachten leed. Om zijn angstige uren – hij was bang voor de dood – enigszins te verlichten, moest de jonge tiener Johann Gottlieb Goldberg klavecimbel spelen in de aangrenzende kamer. De graaf bestelde voor dat doel vrolijke muziek bij Johann Sebastian Bach, die daarop zijn dertig variaties – ingeklemd tussen twee aria’s – zou hebben geschreven. Forkels verhaal wordt in twijfel getrokken, omdat sommige kenners denken dat de 14-jarige Goldberg te jong was om zo’n moeilijk werk te spelen en omdat Bach de muziek niet officieel opdroeg aan Keyserlingk. Het eerste argument is vermoedelijk onzin. Goldberg was een groot virtuoos, die moeiteloos van blad speelde, zelfs als de partituur ondersteboven stond. Zelf zette Bach op het titelblad: ‘Klavieroefening, bestaande uit een aria met verscheidene variaties voor klavecimbel met twee manualen, gecomponeerd voor de liefhebbers ter verstrooiing van hun gemoed door Johann Sebastian Bach.’ De bijnaam Goldbergvariaties dook meer dan honderd jaar na zijn dood op. Lang waren ze vergeten, totdat de klaveciniste Wanda Landowska het werk in de jaren dertig op de plaat zette.

Bach werd de Mozesfiguur van de muziek

De aria die Bach als basis gebruikte componeerde hij al zo’n twintig jaar eerder, in 1721, in zijn Klavierbüchlein voor Anna Magdalena Bach. Hij hergebruikte zijn muziek vaak. Door kenners worden de Goldbergvariaties beschouwd als het hoogtepunt in de muziekliteratuur wanneer het gaat om variaties. Ze zijn geen simpel vertoon van virtuositeit zoals bij veel andere componisten, maar vormen een ingenieuze constructie, waarin niet alleen vele technieken maar ook gevoelens en verhaallijnen samenkomen. Er is zelfs plaats voor humor als Bach twee destijds bekende volksliedjes citeert.
En zo zit in deze Goldbergvariaties alles wat Bach tot de vader van de klassieke muziek maakt: hij integreert stijlvormen uit de belangrijke omliggende muzieklanden als Italië en Frankrijk, legt de architectuur van de noten bloot, maar weet ook het hart te raken. Het is een beetje zoals de eigentijdse componist Mauricio Kagel beweerde: Bach is een soort Mozes van de muziek. ‘Het is mogelijk dat niet alle musici in God geloven’, schreef Kagel, ‘maar in Bach geloven ze allemaal.’