Focus Wie was Goldberg?
Klavecinist en componist Johann Gottlieb Goldberg stierf op zijn 29ste jaar. En bijna was hij in de mist van de geschiedenis verdwenen. Maar een van de beroemdste werken van Bach draagt zijn naam: de Goldbergvariaties. Romancier Bert Natter fantaseerde het leven van deze raadselachtige figuur.
‘Waarom zou de eerste Bach-biograaf over Goldberg gelogen hebben?’
Gedurende het lezen van het boek Bach, zijn leven, zijn muziek, zijn genie van Christoph Wolff kraste schrijver Bert Natter jaren geleden een aantekening in zijn hoofd. Het viel hem op dat deze biograaf veelvuldig citeerde uit het eerste geschrift over de componist, dat zo’n vijftig jaar na diens dood verscheen van de hand van Johann Forkel. ‘Eigenlijk nam hij vrijwel alles over’, zegt Natter, ‘op één verhaal na: de herkomst van de Goldbergvariaties. Wolff geloofde niet dat dit werk was geschreven om graaf Keyserlingks slapeloze nachten draaglijker te maken; en dus ook niet dat dat de variaties bedoeld waren voor de klavecinist Johann Gottlieb Goldberg, die in dienst was van de graaf en les kreeg van Bach. Hij had daar uiteraard zijn redenen voor: Wolff was ervan overtuigd dat de muziek veel te moeilijk was voor de toen 14-jarige Goldberg. En halverwege de jaren zeventig vond iemand een eerste druk van de partituur, die in het bezit was geweest van Bach. Op het titelblad stond graaf Keyserlingk niet als opdrachtgever vermeld. Vreemd, vond Wolff, omdat volgens Forkel de man een klein fortuin voor de muziek had betaald. Allemaal valide argumenten. Zeker. Maar ik vroeg me af waarom Forkel dat verhaal verzonnen zou hebben. Dat was niet logisch. Er rijpte in mij het idee om over die geschiedenis ooit nog eens een novelle te maken.’
‘In het leven van Goldberg waren de Bach-variaties niet belangrijk’
Het idee verdween bijna even snel als het opkwam, toen Natter ontdekte dat de roman Contrapunt van Anna Enquist ook de Goldbergvariaties als onderwerp had. Maar na lezing bleek dat een hele andere invalshoek te hebben dan hem voor ogen stond. ‘En dus begon ik voorzichtig wat research naar Goldberg te doen. Van het één kwam het ander. Langzaam maar zeker dijde het boek uit van een novelle tot een roman van uiteindelijk zeshonderd pagina’s.’ En dat terwijl de geschiedenis bijna niets over Goldberg heeft prijsgegeven. Wat we over hem weten is zo ongeveer in een alinea samen te vatten. ‘Hij was een virtuoos op het klavecimbel’, zegt Natter. Ze noemden hem de notenvreter. Goldberg kon alles spelen wat ze hem voorzetten. Af en toe plaatsten ze de bladmuziek ondersteboven voor zijn neus en dan nog speelde hij het moeiteloos. Dus Wolffs veronderstelling dat de Bach-variaties te hoog gegrepen waren, houdt geen stand. Wij kennen zijn naam nog vanwege dat werk, maar mijn invalshoek voor de roman was, dat Bachs muziek in het leven van Goldberg zelf niet zo’n belangrijke rol speelde. Ik was vooral gefascineerd door de jaren ervoor en erna. Hij werkte aan het Hof van Dresden, waar het destijds beste orkest van de wereld zetelde met alle intriges van dien. Het was ook een opvallend kort bestaan: Goldberg werd slechts 29 jaar oud. Ik vond het een mooi idee om – met inachtneming van historische feiten – zijn leven bij elkaar te fantaseren.’
‘Een sonate van Goldberg is zelfs lange tijd aan Bach toegeschreven’
In Natters roman Goldberg wordt de speurtocht ondernomen door een oud-student musicologie, die zijn mislukte scriptie over Bach omwerkt tot een boek, waarmee hij na enige tijd zowaar wat roem oogst. Hij mag zijn mening over Bach op televisie spuien en voordat hij het weet is hij een bekende Nederlander en regelmatig te gast in talkshows. Goldberg heeft hij in zijn boek afgedaan als een oninteressante figuur. Maar een mysterieuze man in Dresden brengt hem uiteindelijk op andere ideeën. En hij gaat op onderzoek uit. ‘Het procedé lijkt wat op het boek Barokconcert van de Cubaanse schrijver Alejo Carpentier’, zegt Natter. ‘Daarin stuiten twee bedachte figuren in het 18de-eeuwse Venetië op de bestaande componisten Antonio Vivaldi, Georg Friedrich Händel en Domenico Scarlatti, die gedrieën een opera schrijven. Ook ik wilde Goldberg tot leven brengen in zijn eigen tijd. Misschien nog liever Bach. Maar als je zo’n grote figuur beschrijft, gaat het wringen. Je kunt hem beter laten zien via anderen.’
Van Goldberg bleef uiteindelijk weinig bewaard: een cantate met het handschrift van zijn leraar Bach in de eerste vioolpartij, twee klavierconcerten en een sonate. ‘Dat laatste werk is een poos aan Bach toegeschreven, dus de muziek van Goldberg was geen onzin. Maar net als bij Bach en anderen gingen veel van zijn composities verloren.’
Lees en luister ook
Het meesterwerk Goldbergvariaties
In de spotlights Jan-Willem Rozenboom
Kijk Glenn Gould
De vergelijking Bachs Chaconne
Componist Bach
Kijk Mahan Esfahani speelt Bach