Joost Galema | 30 november 2016

Focus Nobelprijs met Janine Jansen

Janine Jansen © Decca / Marco Borggreve

Violiste Janine Jansen is na dirigent Lawrence Renes de tweede Nederlander die de feestelijkheden rondom de Nobelprijzen mag opluisteren. En dat in het jaar dat de muziek met Bob Dylan voor het eerst een musicus als laureaat kent.

Een handelaar in dood ontfermt zich over vrede

Volgens overlevering was het een verkeerd krantenbericht dat uiteindelijk leidde tot de instelling van de Nobelprijs. De Zweedse grootindustrieel Alfred Nobel verdiende zijn fortuin met de uitvinding van het dynamiet, waar behalve de mijnbouw ook de oorlogsmachine profijt van trok. Zelf geloofde hij dat de afschrikwekkende werking van het explosief de oorlogszucht zou temmen. ‘Mijn dynamiet leidt eerder tot vrede dan duizend wereldconferenties. Zodra de mens ontdekt dat hij in één ogenblik hele legers kan wegvagen, zal hij zich wel tweemaal bedenken voordat hij zich in de strijd stort.’ Dat de wereld dit anders zag, bleek toen een Parijs krant in 1888 meende dat Nobel gestorven was. De helft van het bericht was waar: er was een Nobel dood, maar niet Alfred maar zijn broer Ludvig.
De springlevende uitvinder las die ochtend zijn eigen necrologie, waarin hij ‘een handelaar in de dood’ werd genoemd, iemand die leed op wereldschaal veroorzaakte. Het stemde tot nadenken.
Enkele jaren later veranderde Alfred Nobel zijn testament. Hij bestemde een groot deel van zijn rijkdom voor een fonds dat een beloning gaf aan degenen ‘die in het voorgaande jaar aan de mensheid het grootste nut hebben verschaft’. Het ging om prijzen op vijf terreinen: natuurkunde, scheikunde, geneeskunde, literatuur en vrede. Aan het begin van de twintigste eeuw werden ze voor het eerst uitgereikt en sindsdien groeiden de Nobelprijzen uit tot de belangrijkste onderscheidingen ter wereld.

Janine Jansen tweede Nederlander in Nobelprijs concert

Literatuur was de enige kunst die Nobel met een prijs beloonde. Hij schreef zelf een toneelstuk, en probeerde in het Engels te dichten. Of muziek een belangrijke plek in zijn hart had, is niet duidelijk. Er stond een viertal partituren in zijn bibliotheek van opera’s: Carmen van Georges Bizet, Mignon van Ambroise Thomas, Cavalleria Rusticana van Pietro Mascagni en Faust van Charles Gounod. Vooral die laatste titel valt op, omdat volgens sommigen Nobel de nodige trekken bezat van de figuur Faust, de wetenschapper die zijn ziel aan de duivel verkocht voor kennis en jeugd.
Hoewel er geen Nobelprijs is voor de muziek speelt die kunst wel een rol in de ceremonie. Sinds de jaren negentig treden er op 8 december, twee dagen voor de uitreikingen, klassieke musici op voor alle aanwezige prijswinnaars en het Zweedse koningshuis. Dat concert vindt plaats in Stockholm. De Noorse hoofdstad Oslo, waar de Nobelprijs voor de Vrede wordt gevierd, is een dag op 11 december het decor voor een grote popmanifestatie, waar dit jaar onder meer Sting komt optreden.
Solist bij het klassieke concert komende week is de Nederlandse violiste Janine Jansen. Zij springt in voor de Duitse tenor Jonas Kaufmann, die een hardnekkige kwaal aan zijn stembanden heeft. Het is een eer die nog maar één Nederlander eerder te beurt viel. Tien jaar geleden dirigeerde Lawrence Renes de Amerikaanse sopraan Renée Fleming en het Royal Stockholm Philharmonic Orchestra in muziek van Giuseppe Verdi, Giacomo Puccini, Richard Strauss, Leonard Bernstein en Cole Porter.

‘Muziek voert ons naar een wereld vol vrede’

Janine Jansen speelt komende week in Stockholm een van haar lijfstukken, het Vioolconcert van Johannes Brahms. Al meer dan twintig jaar verdiept ze zich in deze muziek. ‘Het lijkt lang’, zegt ze, ‘maar het is niets, je kunt er je leven lang in ronddwalen, en telkens iets nieuws ontdekken. Het is bovendien een van de langste vioolconcerten, en het duurt vele jaren voordat je de spanningsboog ervan in je lijf en je vingers hebt.’

Jansen is deel van een bijzondere editie van de Nobelprijzen, want de laureaat bij de literatuur is voor het eerst in de geschiedenis een muzikant: singer-songwriter Bob Dylan. In dat verband spraken sommigen al over de ‘Nobelprijs voor de liedjeratuur’. Jansen zal hem niet te zien krijgen, want Dylan heeft besloten niet naar Stockholm af te reizen.
Onder zijn voorgangers zaten overigens schrijvers met een grote voorliefde voor de muziek, zoals de Brit George Bernard Shaw en de Duitser Thomas Mann. De boeken van de Belg Maurice Maeterlinck, de literatuurwinnaar in 1911, inspireerden componisten als Claude Debussy, Maurice Ravel, Sergei Rachmaninov en Jean Sibelius. Zo krijgt muziek een plek in de kantlijn van de Nobelprijzen.
In 1952 kreeg de Frans-Duitse arts, theoloog – én musicus – Albert Schweitzer de Vredesprijs, als beloning voor zijn medische arbeid in Afrika, en zijn boodschap van eerbied voor het menselijk leven. Onverbrekelijk daarmee verbonden was zijn liefde voor muziek, en in het bijzonder voor Bach, over wie hij menige verhandeling schreef. ‘Vreugde, verdriet, tranen, treurzangen, gelach – muziek geeft er een stem aan’, zei Schweitzer. ‘Maar op een manier dat zij ons voert van een wereld vol onrust naar een wereld vol vrede, muziek laat ons de werkelijkheid op een andere manier zien, alsof we bij een bergmeer zitten en de heuvels, wouden en wolken weerspiegeld zien in het stille water.’