Classics To Go | 28 september 2016

Focus Koningin van de valse noot

‘Mensen kunnen zeggen dat ik niet kan zingen, maar niet dat ik nooit heb gezongen.’ Dat zijn de laatste woorden van de slechtste sopraan die ooit het podium van Carnegie Hall betrad. Stephen Frears schetst haar liefdevolle portret in de film Florence Foster Jenkins, met Meryl Streep en Hugh Grant in de hoofdrollen. Vanaf deze week is de film te zien in de bioscoop.

‘Je moet hulpeloos lachen om haar, maar ze breekt ook je hart’

Hoe maak je een film over een vals zingende sopraan, zonder te vervallen in een vorm van slapstick? Dat was de zware opdracht waarvoor regisseur Stephen Frears zich gesteld zag bij het verfilmen van het levensverhaal van de Amerikaanse societyfiguur Florence Foster Jenkins. ‘Ze is belachelijk’, zei hij in een interview deze zomer in USA Today. ‘Je kunt niet anders dan hulpeloos lachen om haar, maar aan de andere kant breekt ze je hart. Hoe doe je dat tegelijkertijd? Uiteindelijk bewonder je haar om haar moed en geestdrift.’ Het is een bizar verhaal uit een andere tijd, het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog: een rijke 76-jarige vrouw denkt tot het einde van haar leven dat zij prachtig kan zingen. Haar man koopt iedereen om, zodat zij maar in die waan kan blijven – zelfs wanneer ze het in haar hoofd krijgt om de veiligheid van haar eigen Verdi-club te verlaten, een plaat laat opnemen en Carnegie Hall afhuurt. In die beroemde concertzaal ontmoet Florence Foster Jenkins haar noodlot in de vorm van een journalist, die de harde waarheid verkiest boven de zachtmoedige leugen. Zijn recensie – suggereert de film – duwt haar ten slotte over de rand. De dunne sluier tussen de muziek en de dood scheurt in tweeën. Enkele dagen na het optreden sterft de al zieke Foster Jenkins aan een hartaanval.

Ze zingt vals, maar haar karakter is zuiver

Niet dat Foster Jenkins geen muzikaal talent had. Sterker nog: ze was een wonderkind, dat al op achtjarige leeftijd piano speelde voor de president. Maar een onverstandig huwelijk met de arts en schuinsmarcheerder Frank Thornton Jenkins bezorgde haar de geslachtsziekte syfilis, waardoor ze langzaam haar werkelijkheidszin verloor, en ook sommige van haar lichamelijke vermogens. Is het daardoor misschien, vraagt filmmaker Frears zich af – dat ze in haar hoofd iets anders hoorde dan luisteraars in de buitenwereld? Wie zal het zeggen. Haar oren en brein moeten door de kwaal flink beschadigd zijn. De manier waarop hoofdrolspeelster Meryl Streep zingt, wekt ook de indruk van iemand die opgesloten zit in een eigen werkelijkheid. De moeilijkheid van de figuur Foster Jenkins is dat een portret van haar al snel uitsluitend lachwekkend wordt. En over eendimensionale personages kun je nauwelijks een boeiende film maken. Dat het verhaal toch blijft fascineren, danken we aan een mooi scenario, waarin de zangeres weliswaar vals zingt, maar als een van de weinigen de zuiverheid van karakter bewaart – naast haar echtgenoot en manager St. Clair Bayfield en de jonge pianist Cosmé McMoon. De rest van de figuren, zoals maestro Arturo Toscanini of haar zangleraar, vallen ten prooi aan hypocrisie. Iedereen probeert aan de ‘naïeve’ Foster Jenkins te verdienen. Ze willen wel haar geld, maar weigeren in het publiek met haar geassocieerd te worden. Zelfs de journalist die de ballon doorprikt, kan zichzelf de vraag stellen waarom hij dat nou eigenlijk heeft gedaan.

‘Ze raakt de noot bijna en komt dan met een afzwaaier’

Mooiste scène is wanneer Foster Jenkins de jonge pianist McMoon komt opzoeken in zijn morsige appartement en ze – in een vlaag van nostalgie – achter de piano kruipt. Haar linkerhand, gehavend door de syfilis, werkt niet meer. Met rechts begint ze toch aan een Prelude van Chopin. McMoon komt naast haar staan en vult de noten van de linkerhand in. Hij weet dat zijn band met Foster Jenkins hem zijn loopbaan als serieus pianist kan kosten, maar haar toewijding aan de muziek geeft voor hem de doorslag.
Frears maakt van zijn Florence Foster Jenkins een tragische komedie, waarbij beide tegenpolen een volmaakt evenwicht vinden. Hoofdrolspeelster Streep steelt het hart van de kijker. De actrice kende het verhaal van de diva. Als student op de Yale School of Drama ontdekte ze al de weinige opnamen die van Foster Jenkins bewaard bleven. ‘Ik hoorde haar stem en wist dat het grappig was en waarom. Omdat ze dichtbij het zingen van de goede noten komt, maar vervolgens op het laatste moment een volledige afzwaaier produceert. Maar je herkent door alles heen de opwinding en de gedrevenheid om het goed te willen doen.’ Het is een teder beeld dat Streep neerzet. In het midden blijft de vraag of Foster Jenkins donders goed in de gaten had wat er met haar zang mis was. Wellicht kon het haar niets schelen. Ze balanceerde per slot van rekening al bijna vijftig jaar op de rand van de dood door haar syfilis. En welke hoon kan je nog raken als het sterven je elke dag in het gezicht lacht? Na het zien van de film zou je bijna wensen dat de wereld meer mensen zoals Foster Jenkins kende. Het is, zoals de dirigent Alexander Glazoenov eens zei: ‘Amateurs zijn de meest bevlogen musici. Jammer dat ze niet kunnen spelen.’