Classics To Go | 06 januari 2016

Focus Harpenoorlog

De Franse pianofabrikanten Pleyel en Erard huurden begin twintigste eeuw beroemde componisten in om de superioriteit van hun model harp te demonstreren. Hun rivaliteit leidde tot mooie muziek.

Eind negentiende eeuw was de harp weer in de mode

We vinden ze al op prehistorische grottekeningen: harpen. Vermoedelijk was er ooit een jager die ontdekte dat je met een boog niet alleen kon schieten, maar er ook op kon tokkelen. In de Bijbel duiken de instrumenten ook op. Met harp of luit – de lezingen verschillen – verjoeg herdersjongen David de boze dromen van de paranoïde koning Saul. Op de schilderijen van Rembrandt en Pieter Lastman zien we in elk geval een harp. Maar naarmate de muziekgeschiedenis voortschreed, kreeg de harp concurrentie en verdween in de coulissen. Beethoven schreef er niets voor, Mozart hield het bij zijn Concert voor fluit en harp – en dan nog alleen omdat hij er een uitdrukkelijke opdracht voor had. Maar eind negentiende eeuw maakte het instrument weer een opleving door. Tsjaikovski en Wagner zagen er wel wat in en ook impressionisten vonden de betoverende klanken van de harp wel bij de sfeer van hun muziek passen.

Pleyel ontwikkelde een nieuwe harp met voor elke halve toon een snaar

Het instrument had alleen nogal wat beperkingen. Het kwam kracht tekort om zich te handhaven in de groeiende orkestklank. Bovendien kon het niet de halve noten van de chromatische toonladder spelen. De Franse pianofabrikanten Pleyel en Erard begonnen te werken aan oplossingen. Erard werkte vanuit de conventionele techniek, waarbij pedalen het mogelijk maakten de snaren in te korten en zo meer toonsoorten te spelen. Maar de pedalen waren nogal lawaaiig en een snelle wisseling naar een andere toonsoort was er niet bij. En dat was wel waar moderne componisten als Wagner, Liszt, Richard Strauss en Debussy naar op zoek waren voor hun complexe muziek. Erards rivaal Pleyel besloot daarom een ander soort instrument te ontwikkelen: de chromatische harp. Deze kende meer snaren en dus meer mogelijkheden. Elke halve toon had een aparte snaar. Om ruimte te besparen zaten ze kruislings: aan de ene kant de snaren die de witte toetsen op de piano representeerden, aan de andere kant de zwarte. Om de voordelen van het systeem te laten zien en horen vroeg Pleyel componist Claude Debussy een werk te componeren voor zijn nieuwe vinding. Het werden de Danse Sacrée et Danse Profane.

‘Nu kunnen we schrijven wat we willen voor de harp’

Musici reageerden enthousiast op de nieuwe vinding. ‘Ik hoop dat dit instrument snel de standaard zal worden’, schreef Wagner-dirigent Hans Richter aan Pleyel-directeur Gustave Lyon. Ook de Noorse componist Edvard Grieg was over het instrument te spreken. ‘Nu kunnen we alles schrijven wat we willen voor de harp.’ Het enige wat op de nieuwe Pleyel niet mogelijk bleek, waren de glissandi – het glijden van de ene noot naar de andere – die het instrument zo kenmerkten. En dus haastte Erard zich om bij Maurice Ravel een muziekstuk te bestellen dat juist de nadruk zou leggen op de kracht van de traditionele pedaalharp. Dat werd het prachtige Introducion et Allegro. Zo barstte er een heuse harpenstrijd los tussen de twee Franse fabrikanten.

De chromatische harp leek aanvankelijk de beste kaarten te hebben: zij speelde moeiteloos alle hele en halve noten, raakte minder snel ontstemd, brak minder snaren en was onderhoudsvriendelijker. Maar kennelijk woog dat niet op tegen de nadelen, want het instrument verdween na een paar decennia van het toneel. De chromatische harp was meer dan zestig kilo zwaar – lastig voor een instrument dat het domein van vrouwen was –, verder kon je het door de kleine ruimtes tussen de snaren niet al te luid bespelen zonder dat ze met elkaar gingen meetrillen, daardoor was de harp zo zacht dat het geluid van één instrument niet boven het orkest uitkwam en bovendien veroorzaakten de kruislings gespannen snaren druk op de ogen.
De oude pedaalharp had ook zijn nadelen – zoals het snelle ontstemmen en de moeite met snelle chromatische passages – maar won toch door zijn krachtiger toon en de kleurrijke glissandi die zo tot de verbeelding van componisten en publiek spraken. Debussy had de bui kennelijk al zien hangen, want zijn Danse Sacrée et Danse Profane bleek eenvoudig omgewerkt te kunnen worden voor de pedaalharp.