Joost Galema | 03 april 2017

Focus Gardiner en Monteverdi

De muziekwereld viert half mei de 450^ste geboortedag van de Italiaanse componist Claudio Monteverdi. ‘Zonder hem zou de Bach die we nu kennen niet mogelijk zijn geweest’, zegt dirigent John Eliot Gardiner. Van zijn hand verscheen een heruitgave van Monteverdi’s Mariavespers.

‘Imogen Holst zette me op het pad van de oude muziek’

Of Bach de muziek van Monteverdi gekend heeft, weten we niet, zei de Britse dirigent John Eliot Gardiner, tijdens zijn bezoek vorige maand aan Amsterdam. ‘Wat ik wel weet’, betoogde hij, ‘is dat de Bach die we nu kennen onmogelijk zou zijn geweest zonder Monteverdi. De Italiaan stond aan de wieg van een ontwikkeling, die op verschillende manieren tot Bach leidde. Ook Bach vond dat de muziek de dienaar van het woord was. Maar ook de verhouding tussen melodie en baslijn, tussen hemel en aarde, hoe Monteverdi ons gevoelsleven vertaalt in noten, van woede tot tederheid, van pijn tot jubel – we vinden het allemaal terug bij Bach.’
Momenteel reist Gardiner door Europa met een van Monteverdi’s opera’s, Il ritorno d’Ulisse in patria, over de terugkeer van de Griekse held Odysseus op zijn geliefde eiland Ithaka. Monteverdi was ook de eerste componist die hij dirigeerde. Als student geschiedenis, met een hartstocht voor muziek, zette Gardiner in 1964 in Cambridge een uitvoering van de Mariavespers op poten. Hij kwam uit een gezin waarin veel gezongen werd, waar het beroemdste portret van Bach – door Elias Gottlieb Hausmann – hem elke dag op de overloop aanstaarde. Hij kreeg zangles van Imogen Holst, een grote naam in de Engelse muziek, onder meer als dochter van de componist Gustav Holst. Zij plantte in hem de fascinatie voor de oude muziek. Hij toont een zwart-wit foto op zijn mobiele telefoon van hemzelf als achtjarige jongen, die studeert bij Immo, zoals hij haar noemt. ‘Zij werd buitengewoon geboeid door de muziek van de renaissance. Ver voordat anderen dat deden, maakte Imogen concertprogramma’s met Gabrieli, Purcell en Monteverdi. Zij blijft een belangrijke inspiratiebron voor mij.’

**‘Britse koren zongen ‘never louder than lovely’’**

Als kind hoorde Gardiner Monteverdi’s Vespers voor het eerst, schrijft hij in zijn Bach-biografie Music in the Castle of Heaven. Als begin twintiger zette hij zijn zinnen op een vertolking van het werk in Cambridge. ‘Ik dook in archieven, om originelen op microfiche te bestuderen. Uiteindelijk nam ik de hele organisatie in King’s College Chapel voor mijn rekening, van het samenstellen en trainen van koor en orkest, tot het drukken van toegangskaarten en het opstellen van stoelen voor het publiek.’ De jonge Gardiner had een helder beeld voor ogen. ‘Vurige kleurcontrasten en hartstochtelijke declamaties leken me het kenmerk van deze muziek. De vraag was of ik die eigenschappen naar boven kon krijgen bij zangers die waren grootgebracht in een hele andere traditie. In zekere zin begon mijn Monteverdi Koor als een anti-koor, althans in de tradities van het gevierde en welgemanierde kapelkoor van King’s College, dat in die dagen zong volgens het mantra Never louder than lovely, nooit luider dan lieflijk.’
Die eerste uitvoering voldeed nog niet aan Gardiners ideaalbeeld, maar die avond viel weg een belangrijk besluit. Hij kreeg de openbaring waarnaar hij zocht. ‘Het is beter een overweldigende passie te volgen, zelfs als je er jaren van studie en oefening voor nodig hebt zonder garantie op succes, dan een veiliger loopbaan. Ik koos ervoor door te gaan met mijn gevecht tegen de Victoriaanse preutsheid in de uitvoeringspraktijk. Ik wilde musicus worden.’
Monteverdi’s Maria Vespers markeerde het begin van twee nu beroemde instituten: dirigent Gardiner en zijn Monteverdi Choir. Een kwart eeuw later vierden beiden die beslissing met een gedenkwaardig concert op de plek, waar Monteverdi als kapelmeester dit meesterwerk voor het eerst uitvoerde, de San Marco Basiliek in Venetië. Daarvan is nu een heruitgave verschenen, met als bonus een dvd van dat concert.

‘Op een balkon op de vijfde verdieping blafte een hond’

Monteverdi schreef zijn Mariavespers in het begin van de zeventiende eeuw, toen hij voor de adellijke Gonzaga’s werkte in Mantua. Voor hen componeerde hij onder meer zijn L’Orfeo, die over het algemeen wordt gezien als het eerste meesterwerk van het toen net uitgevonden genre opera. Maar het schijnt dat hij door zijn broodheren qua werk nogal over de kling werd gejaagd, en ten prooi viel aan verschijnselen van burn-out. Zijn vader smeekte de Gonzaga’s zelfs in een brief om zich wat meer te bekommeren om het welzijn van zijn zoon. Sommige musicologen beweren dat Monteverdi zijn Mariavespers schreef bij wijze van sollicitatiebrief voor de baan als kapelmeester in de San Marco van Venetië. De muziek uit het eerste gedrukte manuscript uit 1610 ‘past de ruimte en akoestiek van de San Marco als een handschoen’, vindt Gardiner. De filmopnamen hadden nogal wat voeten in aarde, vertelt de dirigent in het cd-boek. Er waren twee live-concerten, maar door een staking bij de BBC kon er maar één worden geregistreerd. Eerst moest iemand met geld rond op het San Marco Plein om ervoor te zorgen dat gedurende de opnamen er geen luide muziek uit de kroegen daar schalde. Vervolgens begon er middenin het stuk buiten plotseling een hond te blaffen. Het beest wilde maar niet ophouden. ‘Manager Michael MacLeod stormde de avond in op zoek naar de hond. Het duurde zeker een kwartier voor hij hem had gevonden, ergens op een balkon, op de vijfde verdieping van een appartementenblok. Maar de bewoners waren niet thuis. Hoe hij de hond stil heeft gekregen, vertelt de geschiedenis niet.’

‘De sfeer was stil en magisch in de San Marco’

Na afloop van de avond was het dus de vraag: wat nu? Er moesten de nodige gedeelten worden overgedaan. ‘We begonnen om elf uur in de avond met de grote bezettingen en brachten die naarmate de nacht vorderde steeds verder terug. We hadden de basiliek voor onszelf en de sfeer was stil en magisch. En de belichters lieten de fresco’s schitteren, zoals je ze nog nooit had gezien. Het ochtendlicht door de gebrandschilderde ramen dwongen ons ten slotte te stoppen. Het was een epische ervaring. Rond vijf, zes uur in de ochtend strompelden de laatsten van ons vermoeid het verlaten plein op, waar we als enige levende wezens enkele opvliegende duiven aantroffen. We verlangden wanhopig naar een koffie, maar de cafés waren dicht.’