Joost Galema | 29 augustus 2016

Focus Concertgebouworkest

Daniele Gatti © Anne Dokter

Het Koninklijk Concertgebouworkest koos de Italiaan Daniele Gatti als nieuwe chefdirigent, vrijdag 9 september aanstaande is zijn inauguratieconcert. Hij volgt de Let Mariss Jansons op, die met zijn gezondheid worstelt. Gatti wordt de zevende chef in de ruim 125-jarige geschiedenis van het orkest. Wie gingen hem voor?

Willem Kes: de strenge bovenmeester │1888-1895

Toen het Concertgebouw in 1888 verrees in de weilanden buiten Amsterdam, stond de stad bekend om zijn notoir slechte orkesten. De componist Johannes Brahms dirigeerde er een paar keer, en zei toen alleen nog naar Amsterdam te zullen terugkeren ‘om lekker te eten’. Met een eigen zaal kreeg de stad ook een eigen orkest, waarvan Willem Kes de strenge bovenmeester werd. Musici die een onvoldoende haalden, werden uitgenodigd in zijn kamer te komen studeren, totdat ze de noten onder de knie hadden. Ook voedde hij het publiek op. Waar in het begin bezoekers hun drankjes dronken en keuvelden in de zaal, bande Kes die gewoonten uit, want ‘muziek is bedoeld om naar te luisteren’.

Willem Mengelberg: de kleine architect │1895-1945

Tijdens het afscheidsconcert van Kes speelde een kleine, rossige pianist het Eerste Pianoconcert van Franz Liszt. Deze Willem Mengelberg werd de tweede chef. En hij was ‘here to stay’ – liefst een halve eeuw. Die regeerperiode zou nog langer hebben geduurd, als Nederland hem niet had afgerekend op zijn halfslachtige houding ten aanzien van de Duitse bezetters in de Tweede Wereldoorlog. Mengelberg zette het Concertgebouworkest internationaal op de kaart. Hij begon ook aan twee grote tradities: de jaarlijkse uitvoering van Bachs Matthäus-Passion en van de symfonieën van zijn vriend Gustav Mahler.

Het Concertgebouworkest met Willem Mengelberg op tournee naar Parijs – 1931

Eduard van Beinum: sterven in het harnas │1945-1959

Na de oorlog moest Eduard van Beinum het ontzielde orkest een nieuw hart geven. Hij was al sinds het begin van de jaren dertig tweede dirigent achter Mengelberg. Hij was een heel ander karakter dan zijn voorganger, zoals een orkestmusicus het stelde: ‘Je speelde ónder Mengelberg en mét Van Beinum.’ Hij stond midden in het orkest, als de hoogste tussen zijn gelijken. Hij bracht de musici de liefde bij voor het Franse repertoire en voor de architectonische bouwwerken van Anton Bruckner. Van Beinum had een broze gezondheid, die hem ertoe veroordeelde soms een stap terug te doen, maar hij kon het dirigeren niet laten. Het werd hem noodlottig. In 1959 stierf hij op het podium, tijdens een repetitie, aan een hartaanval.

Bernard Haitink: magische momenten │1961-1988

Hij was nog jong. Begin dertig. Daarom begon Bernard Haitink – vlak na Van Beinums dood – onder de hoede van de ervaren Eugen Jochum. Drie jaar later mocht hij zich definitief chef noemen. In de kwart eeuw daarna bouwde hij gestaag aan de reputatie van het Concertgebouworkest als een van de beste orkesten ter wereld. Zijn Mahlers waren onvergetelijk. Het leek alsof de muziek door hem heen stroomde, als een levende partituur stond hij voor zijn musici. ‘Hij probeerde iedereen tot zijn recht te laten komen’, zei een klarinettist. ‘Haitink was een zoeker tijdens repetities, en oogde soms onzeker, maar hij riep een atmosfeer op die tot magische concerten leidde – juist omdat de noten niet in steen gebeiteld waren. Als hij de trap afliep, was Haitink de vleesgeworden muziek.’

Riccardo Chailly: de flamboyante alleskunner │1988-2004

Na Haitink koos het – inmiddels Koninklijke – Concertgebouworkest opnieuw voor een jonge chef: de Italiaan Riccardo Chailly. Bij zijn debuut in Amsterdam zat er maar een handvol bezoekers in de zaal, voor het moderne repertoire dat hij op het programma had gezet. Maar zijn aanpak inspireerde de musici. Chailly was van alle markten thuis, maar vooral ook van één die het orkest wel verder wilde verkennen: de eigentijdse muziek. En omdat hij ook zijn Mahlers en Bruckners kende, kon de traditie voortzetten en er tegelijkertijd weer iets aan toevoegen.

Mariss Jansons: de oude meester │2004-2015

De Let Mariss Jansons was met zijn 61 jaar de eerste ervaren chef. Tot dan toe waren ze allemaal vroeg begonnen en meegegroeid met de musici. Maar nu het orkest zelf een verjongingskuur onderging, had het behoefte aan een dirigent die al door alle wateren gewassen was, en bekend stond als een van de besten ter wereld. Zijn taak was een eenvoudige, vond Jansons, althans zo klonk het: ‘Ik moet uitvinden wat het orkest goed kan en dat koesteren en bewaren. Dan zal ik, als in een natuurlijk proces, wat aan het orkest toevoegen – en zij aan mij – en zo zal het goed zijn.’ Onder hem werd het Koninklijk Concertgebouw uitgeroepen tot het beste orkest ter wereld, maar hij worstelde met zijn gezondheid. En die dwong hem uiteindelijk afscheid te nemen.