Stijn van der Schoor | 29 maart 2017

De vergelijking Stabat Mater van Pergolesi

Zeer kort na het voltooien van zijn Stabat Mater overleed componist Giovanni Battista Pergolesi. Sindsdien heeft men op verschillende manieren geprobeerd de treurige lading van dit devote werk te vangen. Hoe drukken deze drie opnames Maria’s intense verdriet uit?

De smart van een moeder

‘De moeder stond door smart bevangen
en met tranen langs haar wangen
waar haar zoon gekruisigd hing’

Zo vertaalt Willem Wilmink het begin van de Latijnse tekst van het Stabat Mater. Door de eeuwen heen hebben talloze componisten de dertiende-eeuwse tekst op muziek gezet. Want hoe kun je beter het onbeschrijfelijke lijden van Maria die bij haar stervende zoon aan het kruis staat ervaren dan door muziek?

Naast de bekende versies van Vivaldi, Haydn en Rossini, is Pergolesi’s zetting van dit gebed veruit het beroemdst. Maar ondanks deze veelheid aan muzikale vertalingen, was het Stabat Mater oorspronkelijk waarschijnlijk bedoeld als een vorm van persoonlijke meditatie. Door zich tijdens het bidden te richten op één specifieke gebeurtenis of emotie, in dit geval het lijden van Maria, bereikten monniken een spirituele staat waarin zij het geloof intenser beleefden. Het Stabat Mater zou daarmee een soort mantra zijn geweest, een manier om dichter tot God te komen. Zeker weten doen we het echter niet, de oorsprong van dit oude gebed is in nevelen gehuld.
Pergolesi’s versie van het Stabat Mater stamt uit 1736 en werpt zijn eigen raadsels op. Vooral de zeer kleine bezetting met sopraan, alt, twee violen, altviool en continuo is opmerkelijk. Sommige onderzoekers opperen dat de opdrachtgever, een Napolitaanse monnikenorde, geen geld had voor een groter ensemble. Ook hier zullen we de waarheid waarschijnlijk nooit achterhalen. Al deze onduidelijkheden passen echter wel enigzins bij de ondoorgrondelijke aard van dit gebed. Deze drie opnamen doen een poging om Pergolesi’s mystieke ervaring te ontcijferen.

Claudio Abbado (opname 1985)

Claudio Abbado’s vertolking van Maria’s lijden zouden we in één woord ‘zwaar’ kunnen noemen. Dat kan ook bijna niet anders met het London Philhamonic en twee zangeressen als Margaret Marshall en Lucia Valentini-Terrani. Door de zware focus op de zangpartijen en een gearticuleerde, aangezette manier van spelen doet de uitvoering denken aan een emotioneel opera-duet of een treurig lied, zoals prachtig te horen is in Quis est homo. Ook het Quae moerabat is een statige aria geworden. Hoewel deze manier van spelen nu misschien enigzins gedateerd aandoet, geven de uitvoerders zich wel compleet over aan de muziek en het verdriet. En gaat het daar niet juist om in dit gebed?

Christopher Hogwood (opname 1980)

Dirigent Christopher Hogwood heeft zich gedurende zijn hele leven bezig gehouden met de authentieke uitvoeringspraktijk. Hoe klonk het Stabat Mater in Pergolesi’s tijd? Met deze vraag in het achterhoofd legt Hogwood samen met sopraan Emma Kirkby en countertenor James Bowman de nadruk op lange muzikale zinnen. Hierdoor vertraagt het werk niet maar blijft het juist zeer levendig, zoals je bijvoorbeeld in het trieste Vidit suum (hoorde ‘t kind, door haar gedragen, stervende om bijstand vragen,
zag hoe hij is doodgegaan) goed kunt horen. Verder kenmerkt deze opname zich door een diep tekstbesef. Dit horen we onder meer goed in het Quando corpus. Gedragen en bijna smekend vragen Kirkby en Bowman om genade voor hun ziel. Het is een bede om te worden ontvangen in het paradijs, iets waar de mensen zeker in de tijd van Pergolesi vurig op hoopten.

Christophe Rousset (opname 1999)

Ook dirigent Christophe Rousset is een expert op het gebied van historische uitvoeringspraktijk. Toch resulteert dit in een compleet andere benadering van het stuk. Roussets versie met countertenor Andreas Scholl en sopraan Barbara Bonney is te herkennen aan zijn muzikale vrijheden, iets wat in Pergolesi’s tijd gebruikelijk was. Aan het einde van het eerste deel, het Stabat mater dolorosa, bijvoorbeeld, geeft Scholl ons een prachtige versiering (3:30). Deze is volledig geïmproviseerd en in geen enkele andere opname te horen. Hetzelfde deel toont ook mooi aan hoe Rousset vrij met ritme en tempo omgaat. In de klankkleuren is deze opname eveneens liberaal. Dit hoor je vooral in het Sancta mater, waarin de solisten eerst alleen en daarna gezamenlijk Maria’s kwelling schilderen met hun timbres.

De vergelijking

Zoals deze drie uitvoeringen laten horen zijn er legio manieren om Pergolesi’s Stabat Mater te vertolken. Prefereer je de wat zwaardere en dramatische uitvoering van Claudio Abbado? Dan vind je de opnames met Cecilia Bartoli of Anna Netrebko wellicht ook mooi. Voor de liefhebbers van historische uitvoeringen zoals die van Hogwood en Rousset, zijn de versies met Philippe Jaroussky en Anna Prohaska aan te raden.