Paul Janssen | 25 oktober 2022

Componist Valentin Silvestrov

Eind september vierde Valentin Silvestrov zijn vijfentachtigste verjaardag. Met de oorlog tussen zijn vaderland en Rusland is het werk van deze Oekraïense componist populairder dan ooit. Maar Silvestrov bekende al veel eerder kleur met werken die nu hoop geven, steun bieden en een duidelijke identiteit laten horen.

Valentin Silvestrov

Het klinkt misschien gek, maar Valentin Silvestrov vaart als componist wel bij de Russische inval in Oekraïne. Zijn werk wordt meer dan ooit overal ter wereld gespeeld en hij lijkt de stem van de natie geworden. Voor Valentin Silvestrov de mens is het anders. In maart 2022 verliet hij met zijn dochter en kleindochter zijn geliefde vaderland om zich als vluchteling te vestigen in Berlijn. Daar blijft hij met zijn verstilde muziek mild protesteren tegen alle verschrikkingen in de wereld in het algemeen en in zijn land in het bijzonder. Het zijn verschrikkingen die hij aan had zien komen, want voor Silvestrov begon de Russische invasie eigenlijk al met de Euromaidan-protesten eind 2013, het besluit van de toenmalige Oekraïense regering om de Handelsovereenkomst met de Europese Unie niet te tekenen, en de daaropvolgende bloedige Revolutie van de Waardigheid in februari 2014.

Revolutie van de Waardigheid

Even een stukje recente geschiedenis. Euromaidan betekent letterlijk ‘Europlein’ en verwijst naar het Onafhankelijkheidsplein in Kiev. Al in november 2013 begonnen daar de protesten tegen het besluit van de toenmalige pro-Russische president Viktor Janoekovitsj om de politieke associatie- en vrijhandelsovereenkomst met de Europese Unie niet te tekenen. Het Oekraïense parlement had eerder juist met grote meerderheid ingestemd met de overeenkomst. Janoekovitsj wilde onder druk de banden met Rusland weer steviger aanhalen. Het leidde tot steeds fellere protesten van de bevolking en de roep om het aftreden van de president. De invoering van anti-protestwetten hielpen niet en de protesten werden steeds gewelddadiger. Nadat er in januari 2014 al enkele doden waren gevallen, escaleerde de protesten op 18 februari 2014 tot de Revolutie van de Waardigheid. In de dagen daarna vielen er zo’n 120 doden en raakten meer dan duizend mensen gewond. Uiteindelijk werd Janoekovitsj afgezet en tekende de nieuwe Oekraïense regering het verdrag met de EU, waarna Rusland de Krim bezette.

Schrijnende aanklacht

Het is natuurlijk een verkorte en simplistische weergave, want het gaat hier immers om Valentin Silvestrov. De componist die zich voordien niet of nauwelijks met politiek had beziggehouden, zag de gebeurtenissen in februari 2014 met lede ogen aan. Geschokt en bedroefd reageerde hij tijdens die dagen elke dag met een stukje muziek op de gebeurtenissen. Die stukjes groeiden uit tot Maidan 2014, een indringende cyclus voor koor a capella waarin volksliederen, religieuze sonoriteiten en Silvestrovs eigen sobere stijl samenkomen tot een schrijnende aanklacht die lange tijd nauwelijks buiten Oekraïne werd uitgevoerd. In Maidan hoor je ook regelmatig klokmotieven, die verwijzen naar de klokken van de St. Michaelskathedraal die de bevolking waarschuwden bij heftige oproer. Inmiddels kent Maidan vele uitvoeringen en heeft het Kyiv Chamber Choir het voor het label ECM opgenomen in dezelfde St. Michaelskathedraal die Silvestrov inspireerde.

Implosieve lyriek

Het is niet de eerste opname op het ECM-label. Sinds het begin van deze eeuw zijn er zo’n twaalf albums verschenen met werken in de intieme, bijna terloopse stijl die Silvestrov de laatste decennia bezigt. Bovendien heeft de Oekraïense klankpoëet vele muzikale vrienden in diverse landen die zijn werk een warm hart toedragen. Zo is violist Daniel Hope een groot pleitbezorger van Silvestrovs zangerige miniaturen, zoals de albums Memories of the Moment, en Pastorales 2020 met pianist Alexei Botvinov. In Nederland breekt het Matangi Kwartet al jaren een lans voor de componist, die de vier musici een goede vriend mogen noemen. Nog niet zo lang geleden oogstte het kwartet veel lof voor de opname van Silvestrovs Eerste strijkkwartet uit 1974. En dat is geheel terecht, want zijn werk schreeuwt niet om aandacht, het verlangt aandacht, dwingt het af. Zo is de implosieve lyriek van zijn Eerste strijkkwartet een lyriek waar je naar moet luisteren, ook al doet het bij vlagen zielsnijdend pijn en is het onbegrip dat de componist eerder in zijn carrière tegenkwam in elke noot hoor- en voelbaar.

Avant-garde

Valentin Silvestrov groeide op in een Oekraïne dat nog deel uitmaakte van de Sovjet-Unie, een gegeven dat zijn leven grotendeels zou bepalen. Hoewel hij zijn loopbaan dacht te beginnen als bouwkundig ingenieur, had hij al snel door dat de muziek het won. Via de Kiev Avondschool kwam hij op het conservatorium terecht, waar hij compositie studeerde bij Borys Liatosjynsky. Deze componist had nog gestudeerd bij Reinhold Glière en had de Russische romantiek mee de twintigste eeuw in genomen. Toch geldt Liatosjynsky als de peetvader van het modernisme in Oekraïne. Ook Silvestrov liet hij uitgebreid kennis maken met alle stijlen en technieken van de vroege twintigste eeuw en de naoorlogse avant-garde. Silvestrov vrat het en gebruikte alles wat hij maar gebruiken kon. Serialisme, post-serialisme, aleatoriek, en wat al niet. Net als de Rus Alfred Schnittke leek hij op weg naar een soort polystilisme.

Componistenbond

Tot de inkeer kwam. Die begon al met zijn heibel met de Bond van Sovjetcomponisten. In de tijd dat Chroetsjov president was en Tichon Chrennikov, de kwelgeest van Dmitri Sjostakovitsj, de scepter zwaaide over de Componistenbond, werd de stijl van Silvestrov beschouwd als ongewenst modernisme. Vooral toen zijn muziek in het buitenland aansloeg werden de reacties op zijn werk grimmiger. Zo voerde Bruno Maderna in Darmstadt in 1968 Silvestrovs Derde symfonie uit die een jaar eerder de prestigieuze Koussevitsky-prijs had gewonnen en kreeg zijn Hymne voor zes orkestgroepen in 1970 een speciale vermelding tijdens de Gaudeamus Muziekweek in Nederland. In 1970 werd zijn Monodie voor piano en orkest veroordeeld als te modernistisch en enige tijd later werd hij uit de Componistenbond gezet.

Vrijheid van vooropgezette ideeën

Silvestrov trok zich terug en nam zowel zijn positie als zijn eigen stijl onder de loep. In 1974 schreef hij niet alleen zijn Eerste strijkkwartet, maar begon hij ook aan zijn Stille Lieder. Een weg naar versobering en meer welluidendheid vergelijkbaar met de route die Arvo Pärt aflegde om tot zijn tintinnabuli-stijl te komen. ‘De belangrijkste les van de avant-garde was om vrij te zijn van alle vooropgezette ideeën – vooral die van de avant-garde’, zou Silvestrov later met enige ironie verklaren. In elk geval levert zijn ‘vrijheid van vooropgezette ideeën’ meesterlijk verstilde muziek op, zoals die Stille Lieder die in 2004 op cd verschenen met de in 2020 overleden Russische bariton Sergey Yakovenko in een bewonderenswaardige hoofdrol.

Aanhoudende herinneringen

Silvestrov zou zijn muziek ‘metamuziek’ gaan noemen. Een metaforische stijl vol ‘coda’s’ bij de muziekgeschiedenis. ‘Ik schrijf geen nieuwe muziek’, zei hij ooit. ‘Mijn muziek is een reactie op en een echo van wat al bestaat.’ Het resulteerde in intieme kamermuziek waarin de romantiek lijkt geïmplodeerd zoals de Bagatellen en de Postludes, maar ook tot grotere werken zoals zijn Requiem für Larissa, Maidan en zijn latere symfonieën die terug lijken te blikken op de klank van Gustav Mahler en tijdgenoten. Werken die klinken als ‘aanhoudende herinneringen’ aan wat ooit was, zoals de Britse muziekcriticus Malcolm MacDonald het eens noemde. Het is muziek die ook los van de recente geschiedenis direct het hart raakt, muziek die tijdloos lijkt en klinkt alsof zij er altijd al geweest is.