Classics To Go | 10 mei 2017

Componist Pjotr Iljitsj Tsjaikovski

Pjotr Iljitsj Tsjaikovski’s melancholie, homoseksualiteit en fatalisme zijn altijd genegeerd in de Russische Sovjet-Unie. Dat is vreemd, want daar werd zijn muziek gezien als het voorbeeld van goede Russische muziek. Westerse musicologen, aan de andere kant, moesten niks van Tsjaikovski hebben. Zij vonden de componist te weinig vernieuwend. Gelukkig weet het publiek beter.

Pjotr Iljitsj Tsjaikovski

1840, Votkinsks – 1893, Sint-Petersburg

Tsjaikovski’s mecenas, Nadezhda von Meck, drukte het misschien wel het mooiste uit. Zij vond dat Tsjaikovski’s muziek ‘direct tot haar ziel sprak’. Ook componist Robin Holloway wordt persoonlijk bewogen zijn muziek: ‘Tsjaikovski raakt iedere sympathieke luisteraar.’ De meningen over de Rus waren echter, en zijn nog steeds, verdeeld. Tchaikovski’s muziek is geschreven in de destijds ‘oude’ academische stijl en lijkt naast de muziek van vernieuwers als Rimski-Korsakov en Moessorgski misschien conservatief. Maar maakt dat eigenlijk uit als miljoenen mensen ervan genieten?

Snelle ontwikkeling

Tsjaikovski werd geboren in een gezin van zes kinderen. Zijn ouders zagen graag dat hij een succesvol ambtenaar zou worden. Dat plan bleek echter snel van de baan toen Pjotr werd toegelaten tot het pas opgerichte conservatorium van St. Petersburg. Hij bleek talent te hebben en ontwikkelde al vroeg een eigen muzikale stijl met invloeden vanuit zowel Russische als Duitse muziek. Hoewel Tsjaikovski’s leraar Anton Rubinstein zijn eerste orkestwerk afkeurde, nodigde diens broer Nikolay hem toch uit om harmonielessen te geven aan het nieuw opgerichte conservatorium van Moskou. Hier componeerde Pjotr in 1866 zijn Eerste Symfonie, bijgenaamd ‘Winterse Dagdromen’. Ook maakte hij in Moskou een begin met de Fantasie Overture ‘Romeo en Julia’. Langzamerhand begon Tsjaikovski door te breken bij de Russische elite. En tegen de tijd dat hij begon aan Het Zwanenmeer en in 1975 zijn Eerste Pianoconcert in premiere ging, was de componist inmiddels een beroemdheid geworden.

Volgens Tsjaikovski’s broer Modest imiteerde Pjotr graag dansers, wat hem redelijk goed afging. Het verhaal gaat zelfs dat Tsjaikovski samen met Camille Saint-Saëns uit meligheid een zelf-gefabriceerd schertsballet opvoerde in een van de verlaten conservatoriumzalen. Nikolay Rubinstein, ook wel in voor een grapje, begeleidde de twee dansende componisten achter de piano. Maar Tsjaikovski’s kracht lag toch meer in het schrijven van balletmuziek dan in het dansen zelf. Hoewel wij Het Zwanenmeer en Doornroosje nu als meesterwerken bestempelen, had de componist aanvankelijk maar matig succes met deze werken. Gelukkig was zijn laatste ballet, De Notenkraker, wel vanaf het eerste moment populair.

Symfonieën

Hoewel Tsjaikovski vrij conservatief was in zijn politieke voorkeur, lag dat op het sociale en relationele vlak duidelijk anders. In 1877 trouwde hij echter met Antonina Milyukova. Geheel vrijwillig was dit niet – Antonina dreigde met zelfmoord wanneer Pjotr haar verzoek zou afwijzen. In lijn met het libretto van de opera Jevgeni Onegin waaraan Tchaikovsky in deze tijd werkte, werd het huwelijk voor beide partijen een ramp. Tsjaikovski kreeg een zenuwinzinking en Antonina bracht de laatste twintig jaar van haar leven door in een psychiatrische inrichting. Gelukkig stond goede vriendin en rijke weduwe Von Meck het stel financieel bij. Na dertien jaar briefwisseling, de drie hadden elkaar gek genoeg nooit ontmoet, verbrak Von Meck plotseling het contact. Tsjaikovski was er kapot van en had lang nodig om de klap te boven te komen. Kort daarna componeerde de componist zijn Vierde Symfonie. De opening van dit werk beschreef Tsjaikovski als: ‘Het lot, de kracht die het geluk in de weg zit’. Doelde hij hiermee op de breuk met Von Meck?

Over Tsjaikovski’s Vijfde Symfonie zijn de meningen verdeeld. Sommige musicologen beschrijven het werk als ingetogen, andere zien het juist als een expressief hoogtepunt. Hoe dan ook, de première in 1888 was een groot succes, al was Tsjaikovski er zelf onzeker over. Zijn Zesde Symfonie wordt echter universeel als een ‘meesterwerk’ gezien, een hoogtepunt in de muziekgeschiedenis. Het werk eindigt in wanhoop en negen dagen na de première overleed Tsjaikovski. Was de Zesde een muzikale afscheidsbrief en sloeg Tsjaikovski uiteindelijk de hand aan zichzelf? Werd zijn onderdrukte homoseksualiteit hem te veel? Waarschijnlijker is dat Tsjaikovski overleed aan cholera, een minstens zo treurig einde. Toch houdt het idee van zelfmoord stand omdat men Tsjaikovski graag ziet als een zeer emotioneel figuur. Projecteren we daarmee wellicht onze eigen ervaring van Tchaikovski’s muziek op de componist zelf? Misschien had Holloway wel gelijk toen hij zei dat Tsjaikovski iedere sympathieke luisteraar raakt.