Classics To Go | 19 oktober 2016

Componist Johann Sebastian Bach

Voor velen geldt Bach als de grootste componist ooit. En het is ontegenzeglijk waar dat veel van zijn werken behoren tot de belangrijkste uit de barokperiode.

Johann Sebastian Bach

21 maart 1685, Eisenach – 28 juli 1750, Leipzig

In de ogen van Haydn, Mozart en Beethoven was Bach een meester in het contrapunt. Voor Mendelssohn was hij de componist van grootse koorwerken. En Stravinsky vond hem de ultieme ambachtsman. In de afgelopen decennia heeft de oude muziekbeweging ervoor gezorgd dat de muziek van Bach in een historisch perspectief is komen te staan. De uitvoeringen van zijn werken zijn anders en lichter geïnstrumenteerd en de koren minder zwaar bezet dan in de periode daarvoor. Zijn composities inspireren nog iedere dag tot nieuwe, frisse interpretaties.

Vroege jaren

Bach werd geboren in het Thüringse dorpje Eisenach, in een familie van kerkmusici. Hij werd al jong geschoold in het bespelen van een aantal instrumenten en componeren. Ook retorica – de klassieke kunst van het overtuigend spreken (of schrijven) waarvan de principes ook toegepast werden in de muziek – was al in zijn vroege jaren een vast onderdeel van het studieprogramma. Dit heeft grote invloed gehad op zijn muziek.
Tegen de tijd dat Bach tien jaar oud was, waren zijn beide ouders gestorven. Hij bracht zijn tienerjaren door bij zijn halfbroer in Ohrdruf, een leerling van componist en organist Johann Pachelbel. Bach ontwikkelde er zijn vaardigheden op het orgel en klavecimbel, improviseerde, schreef fuga’s en werd zo een all round kerkmusicus. Door het overschrijven van talloze werken van andere componisten uit Europa, maakte hij bovendien kennis met allerlei muziekstijlen.
In 1703 werd hij organist van de Neue Kirche in Arnstadt. Na onenigheid met de kerkleiding is Bach in 1705 vertrokken voor een langdurige reis naar organist en componist Dietrich Buxtehude in Lübeck. Er was sprake van dat hij Buxtehude in
de Marienkirche zou opvolgen. Maar aan de voorwaarde dat hij in dat geval ook zou moeten trouwen met de oudste dochter van de componist kon en wilde Bach niet voldoen: hij was verloofd met zijn nicht Maria Barbara.

Hofcomponist

In 1707 kreeg Bach een aanstelling aan de St. Blasiuskerk in Mühlhausen, waar het zijn eerste taak was om te zorgen voor een nieuw orgel. Ondanks dat het budget dat tot hier tot zijn beschikking stond aanmerkelijk ruimer was dan in Arnstadt – wat bijvoorbeeld te merken is aan de bezetting van Cantata BWV 4 Christ lag in Todesbanden – brak Bach met de familietraditie en werd componist aan het hof in Weimar in plaats van kerkmusicus te blijven. Hij begon in nieuwe muzikale stijlen te componeren en liet zich in het bijzonder inspireren door de muziek van Antonio Vivaldi. In eerste instantie werd hij aangesteld als hoforganist en schreef hij vooral religieuze muziek. Maar al spoedig viel ook de wereldlijke muziek aan het hof onder zijn verantwoording. De salarisverhoging waarmee deze uitbreiding van werkzaamheden gepaard ging was ongetwijfeld zeer welkom in het zich snel uitbreidende gezin Bach.

In 1713 keerde Prins Johann Ernst, een van de jongere leden van het hof in Weimar, terug van zijn studie aan de Universiteit van Utrecht. Hij bracht een enorme hoeveelheid nieuwe Italiaanse bladmuziek mee, waaronder ook Vivaldi’s L’Estro Armonico. Bach arrangeerde vier van deze concerten voor orgel en twee andere voor meerdere klavecimbels. Hij leerde van de muziek van Vivaldi vooral hoe ritmische kracht te gebruiken in zijn muziek.

Geharrewar aan het hof en de tegenzin om hem te benoemen tot Kapelmeester zorgden ervoor dat Bach op zoek ging naar een nieuwe positie. In 1717 werd hij benoemd aan het hof in Cöthen. Hier wijdde hij zijn energie vooral aan het componeren van wereldlijke muziek. De Brandenburgse Concerten en de Orkestsuites ontstonden in deze periode. In deze werken hoor je in Bachs muziek dat de harmonische rijkdom van de Duitse muzikale traditie samengaat met de nieuw verworven energie van de Italiaanse stijl.

Thomaskirche

De nieuwe vrouw van de Prins van Cöthen had een hekel aan muziek en Bach solliciteerde daarom naar de post van cantor aan de Thomaskirche in Leipzig. Het zou zijn laatste betrekking worden. Hij verdiende een stuk minder dan aan het hof, maar zijn kinderen zouden een gratis opleiding krijgen op de school in Leipzig. Zijn Lutherse inborst en de wens om meer cantates en kerkmuziek te componeren hebben waarschijnlijk ook meegespeeld in het aanvaarden van deze nieuwe functie. De in Leipzig afgestudeerde Telemann was eerste gegadigde voor de post, maar Bach verzekerde zich van de positie, die hij vanaf 1723 officieel bekleedde. Over het algemeen wordt er gedacht dat hij bijna al zijn tijd in Leipzig besteedde aan het componeren van koorwerken. Maar in feite zijn meer dan de helft van zijn cantates en beide bewaard gebleven Passionen gecomponeerd in de eerste zeven jaar dat hij daar werkte. Het is een indrukwekkend oeuvre. Vooral het gebruik van obligate (solo-) instrumenten in de aria’s is opmerkelijk. Evenals zijn veelvuldige gebruik van koraalmelodieën, vaak uitgebreid uitgewerkt in koorzettingen en aria’s. Ieder cantate eindigt bovendien met een sublieme harmonisatie van het koraal waarop het stuk gebaseerd is.
Het hoogtepunt van Bachs werken voor koor vormt zijn langste werk, de Matthaeus Passion, die hij schreef in 1727 en herzag in 1736 en 1740. In dit werk maakt Bach gebruik van kenmerken van de Franse, de Duitse en de Italiaanse compositiestijl om de grote spirituele en emotionele betekenis van dit werk goed tot uitdrukking te brengen. De kunst van de koraalbewerking en -harmonisatie wordt in dit werk door Bach tot grote hoogte gestuwd, met name in de diverse bewerkingen van O Haupt voll Blut und Wunden. Het bevat alle vernieuwingen die Bach zich in zijn Leipziger jaren heeft eigen gemaakt en staat in groot contrast met de veel intiemere Johannes Passion.

Composities

Bach herschreef veel werken, onder meer viool- en klavecimbelconcerten, voor zijn leerlingen. Hij ging er ook werk van maken zijn composities uit te geven. Hij bundelde een aantal van zijn belangrijkste orgel- en klavecimbelwerken en publiceerde ze onder de naam Clavierübung. Ook de Partita’s, de Engelse Suites en de Franse Suites en Das Wohltemperierte Klavier gaf hij uit. De term ‘wohltemperiert’ slaat op de gelijkzwevende stemming van het klavier. Een vernieuwing die het mogelijk maakte in alle denkbare toonsoorten te componeren en de spelen, zonder dat het instrument omgestemd hoefde te worden. Bach gebruikte de beide reeksen preludes en fuga’s om een breed scala aan compositiestijlen en -technieken tentoon te spreiden. Datzelfde geldt voor de Goldbergvariaties, vooral in de opeenvolging van canons die een apart gedeelte binnen de reeks van dertig variaties vormen. Das Musikalische Opfer, geschreven voor Frederik de Grote van Pruisen en Die Kunst der Fuge zijn voorbeelden van werken waarin Bach zijn ongelooflijke contrapuntische vaardigheden laat zien, evenals de Sonatas en Partitas voor Solo Viool en de Cellosuites.
In zijn laatste jaren stak Bach veel tijd in het schrijven van zijn monumentale Hohe Messe. Veel van de muziek hieruit dateert uit de vroege jaren 1730, toen Bach solliciteerde naar een positie aan het Katholieke hof in Dresden. Maar pas vlak voor zijn dood in 1750 vond hij de tijd en de gelegenheid het werk af te maken. Het resultaat is een episch overzicht van de vele vocale en liturgische stijlen die Bach zich over de jaren had eigen gemaakt. Het wordt alom beschouwd als een van de grootste meesterwerken van de Westerse muziek en is een passend testament voor het buitengewone leven en werk van deze grootse componist.