Classics To Go | 19 maart 2023

Componist in werken Franz Schreker

Zittende Franz Schreker in pak met op de achtergrond een oude foto van het Weense operagebouw

Franz Schreker / foto: Österreichische Nationalbibliothek

Wie van van Gustav Mahler en Richard Strauss houdt, kan ook terecht bij de weelderige muziek van hun jongere landgenoot Franz Schreker (1878-1934). Christoph Eschenbach, chefdirigent van het Konzerthausorchester Berlin, wil met een nieuwe opname een lans breken voor deze romantische componist. ‘Hij tilde de symfonische compositietechniek van Mahler naar een geheel nieuw niveau.’

Franz Schreker

De jonge Schreker, zoon van een fotograaf, begon zijn leven in de muziek als vioolstudent aan het conservatorium in Wenen. Al snel stapte hij over naar de compositieklas van de vooraanstaande leraar Robert Fuchs, die een hele generatie beroemde componisten opleidde, waaronder Mahler, Wolf, Sibelius en Richard Strauss. In een tijd dat componisten als Schönberg, Berg en Webern zich geleidelijk losmaakten van de romantiek en hun heil zochten in de atonaliteit, vond Franz Schreker dat er nog genoeg te halen viel uit de negentiende-eeuwse muziektraditie. Zijn eerste succes boekte Schreker met zijn Intermezzo voor strijkorkest. In 1901 won hij daarmee de eerste prijs in een wedstrijd van de Neue Musikalische Presse, een Weense muziekkrant. In dezelfde periode componeerde hij nog een werk voor strijkers: het Scherzo voor strijkorkest. Leuk weetje: dit stuk werd Amsterdam Sinfonietta gespeeld tijdens de inhuldigingsceremonie van koning Willem-Alexander in 2013.

Der ferne Klang

Ook in groter werk wist Schreker van wanten. Vanaf 1903 werkte hij aan de opera Der ferne Klang, over een componist gevangen tussen de liefde en de kunst. Een werk met veel autobiografische elementen, aldus Schreker, die zelf het libretto schreef. De première in Frankfurt in 1912 betekende Schrekers doorbraak. Al enkele jaren eerder kreeg een orkestraal tussenspel uit Der ferne Klang een uitvoering: Nachtstück, een prachtig symfonisch gedicht, dat volgens Eschenbach expressionistische trekken vertoont: menselijke emoties verklankt in muziek.

Fünf Gesänge

Schreker-specialisten hadden in de afgelopen decennia de neiging zich te concentreren op zijn opera’s –hij schreef er in totaal negen. Zijn liederen raakten daardoor enigszins verwaarloosd. Hoewel hij er ook niet veel heeft gecomponeerd, zitten er ware parels tussen. De Fünf Gesänge bijvoorbeeld, orkestliederen voor lage stem geschreven tussen 1909 en 1922. Samen vormen ze een cyclus die het verhaal vertelt van een man die verlangt naar een vrouw, heen en weer wordt geslingerd tussen gevoelens van vervreemding, wanhoop en nostalgie met uiteindelijk de dood als verlossing. Zingt de hoofdpersoon in het eerste lied nog over de morgenzon, eindigt het laatste lied met:

‘Ik slaap zo diep, een boeket in mijn handen
en op het voorhoofd de kleine rode wond.’

Romantische Suite

Schreker componeerde in de regel hyper-romantische muziek. Maar: waar een regel is, is altijd wel een uitzondering te vinden. Anders dan je zou verwachten bij de titel van de Romantische Suite, ‘is dit opwindende en mooie werk uit 1903 eigenlijk niet zo romantisch,’ zegt Eschenbach, ‘want het dwaalt af naar de wereld van het muzikale modernisme.’

Kammersymphonie

‘Ik was enorm gefascineerd door de Kammersymphonie,’ vertelt Eschenbach. De manier waarop Schreker de kleuren van de orkestinstrumenten met elkaar weet te combineren is fenomenaal vindt de dirigent .’Zijn instrumentatie was zeer geavanceerd voor zijn tijd. Hij tilde de compositietechniek van Mahler naar een geheel nieuw niveau.’ Maar het is nog niet makkelijk ‘om de juiste kleuren te vinden en naar buiten te brengen. Dat vraagt om een enorme mate van muzikaliteit, waar ik bij het Konzerthausorchester Berlin op kan rekenen. De musici identificeerden zich meteen met deze muziek.’

Kleine Suite

In 1927 was Schreker een van de componisten die van de Duitse radio de opdracht kreeg om nieuwe muziek te componeren, speciaal bedoeld voor uitzending op de landelijke radio. Schrekers Kleine Suite voor kamerorkest was gecomponeerd met de beperkingen van de microfoon in het achterhoofd en was het eerste stuk dat op de ether in première ging. Hierna duurde het niet lang meer voordat het bergafwaarts ging met Schrekers carrière. Een geflopte opera, de opzegging van het contract met zijn uitgever, politieke druk van de nationaal-socialisten en zijn ontslag als directeur van de Berlijnse Musikhochschule en als docent compositie aan de Akademie der Künste duwden hem aan het einde van zijn leven in slechts enkele jaren naar de marge van de klassiekemuziekwereld.