Classics To Go | 08 oktober 2015

Componist Igor Stravinsky

‘Hij is gek! Hij is gek!’ mompelde de oude componist Camille Saint-Saëns bij het horen van Le Sacre du Printemps van Igor Stravinsky. Maar de muziekgeschiedenis gaf hem ongelijk. Nog altijd zijn de werken van Stravinsky een scharnier tussen het heden en verleden.

‘Revolutie is één ding, vernieuwing een ander’

Zijn ballet Le Sacre du Printemps werd hét schandaal uit de muziekgeschiedenis. Bij de première in 1913 ging het publiek met elkaar op de vuist. ‘Een prachtige vrouw in een loge stond op en sloeg een joelende jongeman in het gezicht’, schreef een ooggetuige. ‘Haar begeleider bemoeide zich ermee en de dag erna volgde een duel. Een andere societydame spuugde een demonstrant. De gravin P. verliet haar loge en zei: “Ik ben zestig jaar, maar dit is voor het eerst in mijn leven dat iemand me voor gek durft te zetten.” In de zaal vochten overal bezoekers met elkaar.’
Na die dag was er voorgoed iets veranderd in de muziek. Iedereen voelde het, maar niemand kon het nog benoemen. Igor Stravinsky kreeg het stempel revolutionair. Onzin, vond hij, want revoluties zijn oude gewoonten vermomd in een andere jas. ‘Revolutie is één ding, vernieuwing een ander’, zei Stravinsky tijdens een van zijn colleges aan de Amerikaanse Harvard Universiteit.
En een vernieuwer was de Rus, geen romanticus zoals veel van zijn voorgangers, die zich verloren in dromerijen of mystiek. Muziek was simpelweg ‘het organiseren van tijd en geluid’. En hoewel in de heidense rituelen van de Sacre de natuur een belangrijke rol speelt, kun je het geruis van de wind, het geklater van een beek of het zingen van een vogel geen muziek noemen, zei Stravinsky. ‘Het zijn slechts beloften van muziek. En om die waar te maken is een mens nodig, gevoelig voor de vele stemmingen van de natuur en uitgerust met het verlangen en het talent om daar orde in te scheppen.’

‘Zulke onzin hoor je pas te schrijven als je zestig bent’

Hij was een eigenzinnig genie, deze in 1882 in Sint Petersburg geboren zoon van een operazanger, die van zijn vader rechten moest studeren. Hij rondde die opleiding braaf af, maar van zijn ouders kreeg hij ook de liefde voor de muziek. En die riep hem. Al moest de drang tot componeren tegen een stroom inroeien. Componist Nikolai Rimsky-Korsakov adviseerde hem niet een loopbaan in de muziek te kiezen. Maar als Stravinsky zijn zinnen ergens op had gezet, was elke andere raadgeving verspilde moeite. En dus ging de oude Rimsky-Korsakov door de bocht en leerde hem de geheimen van het meest ingewikkelde instrument dat er bestaat: het orkest. Hij zou de enige leermeester van Stravinsky blijven. In ambachtelijke zin dan, niet als het ging om wat muziek moest vertellen. Hij zag zichzelf niet als componist die gevoelens aan de man wilde brengen. Muziek stond op zichzelf, vond hij, zij was geen dienstbode van anderen.
Rimsky-Korsakov stond tweeslachtig tegenover zijn leerling. Toen de jonge Stravinsky op een dag bij met kwam met een nieuw werk viel hij boos tegen hem uit. ‘Dit is walgelijk, meneer’, zei de oude componist. ‘Zulke onzin hoor je pas te schrijven als je zestig bent.’ Rimsky-Korsakov bleef de rest van de dag in een slecht humeur en klaagde tijdens het eten tegen zijn vrouw: ‘Wat een stel onbenullen zijn die leerlingen van mij. Niemand van hen is in staat zo’n stuk onzin te componeren dat Igor me deze ochtend bracht.’

‘Zijn muziek legt de ziel bloot’

Stravinsky werd een wereldburger. Geboren in Rusland, speelde het belangrijkste deel van zijn leven en loopbaan zich vooral daarbuiten af. Begin jaren dertig liet hij zich naturaliseren tot Fransman. Aan het eind van dat decennium vluchtte hij voor het oorlogsgeweld naar de Verenigde Staten, waar hij kort na de oorlog Amerikaans staatsburger werd. Hij stierf op 88-jarige leeftijd in New York en liet zijn lichaam bijzetten in een graf op een eiland voor de kust van Venetië, waar zich ook de resten bevinden van Sergei Diaghilev, de impresario die hem de opdracht gaf voor tal van balletten, waaronder ook de beruchte Sacre.
Zijn leven lang bleef Stravinsky een enfant terrible, die met zijn muziek de geesten wakker schudde. Maar de spanwijdte van zijn noten is groot: naast de orkestrale uitbarstingen in de Sacre staan ook lieflijke en ontroerende werken als de Berceuse uit De Vuurvogel of de Chanson Russe. ‘Elk nieuw werk van deze grote componist is vol verstrekkende betekenis’, schreef vakgenoot Darius Milhaud. ‘Elk bezit zijn eigen structuur, zijn eigen tonale evenwicht en zelfs zijn eigen morele klimaat. En de nauwgezette eerlijkheid – de ambachtelijke precisie – tilt elk werk naar hoogten, die kenmerkend zijn voor het echt blootleggen van de ziel.’