Album van de week Riccardo Chailly
Na hun prijswinnende box met de vier symfonieën van Brahms grijpen dirigent Riccardo Chailly en zijn Gewandhausorchester terug op de twee serenades waarin de componist het fundament legde voor zijn symfonische stijl. De opnamen zetten Brahms in bloei.
‘Moeilijk schrijven voor instrumenten die je slechts in je geest hoort’
Johannes Brahms was een componist met een sterk historisch bewustzijn. Hij kende zijn klassieken en liet zich graag door hen inspireren. Overal in zijn muziek vinden we citaten en verwijzingen naar zijn grote voorbeelden. De kennis van het verleden zat hem ook menigmaal in de weg, want in zijn eigen ogen viel de vergelijking met beroemde voorgangers altijd in zijn nadeel uit. Reus Beethoven wierp zo’n grote schaduw over de toekomst, dat Brahms uiteindelijk zo’n vijftien jaar sleutelde aan zijn Eerste Symfonie. Hij vernietigde veel in dat proces – noten waarvoor mindere componisten een moord gedaan zouden hebben. Wat overbleef was een puur distillaat. Hij vond het orkest ook een moeilijk instrument. In 1888 schreef hij: ‘Het is toch wat anders om voor instrumenten te schrijven waarvan je het karakter alleen maar bij benadering in het hoofd hebt, die je slechts in de geest hoort – of voor een instrument dat je door en door kent, zoals de piano. Dan weet ik precies wat ik schrijf.’
Violist Joachim zag in Brahms’ Eerste Serenade al omtrekken van een symfonie
Brahms was in de eerste plaats een pianist. Zijn vriend, componist Robert Schumann, moedigde hem aan om voor grote bezettingen te gaan schrijven. De negentiende eeuw – zeker de Romantiek – had nu eenmaal een hang naar het monumentale. De oudere componist kon het talent niet helpen, want Schumann viel ten prooi aan krankzinnigheid toen Brahms nog maar 21 jaar was, en stierf een drietal jaren daarna in het gesticht. Pogingen tot een symfonie deed Brahms al in die jaren: een sonate voor twee piano’s herschreef hij tot een symfonie en groeide tenslotte uit tot zijn Eerste Pianoconcert. Zo’n vier jaar zwoegde hij erop. De experimenten met orkest vervolgde Brahms na Schumanns dood in de kleine stad Detmold, vlakbij Hannover, waar hij werkte als pianoleraar en dirigent aan het hof van Prins Leopold III. Daar kon hij in alle rust schaven aan zijn vaardigheden en kwamen zijn twee serenades voor orkest tot stand. Aanvankelijk maakte hij de Eerste voor vijf blazers en strijkkwartet, maar op advies van de beroemde violist Joseph Joachim orkestreerde hij het werk. Na het zien van die versie doopte Joachim het stuk om tot een ‘Symfonie-Serenade’.
De Tweede Serenade leidde tot muiterij in de Wiener Philharmoniker
Beide serenades tonen een jeugdige en speelse Brahms, die zich laat inspireren door Mozart en Haydn. ‘Je hoort in de serenades al het hele arsenaal dat hij later in zijn symfonieën gebruikt’, vindt dirigent Riccardo Chailly, die met zijn Gewandhausorchester nu beide op cd heeft gezet. Het blijft een zoektocht naar een goed evenwicht, zegt hij, want de componist wisselt Mozartiaanse lichtvoetigheid af met complexe symfonische bouwpatronen. De Tweede Serenade veroorzaakte om die reden bijna een muiterij bij de Wiener Philharmoniker in 1863. Na de laatste repetitie stond de eerste klarinettist op en verklaarde – namens alle musici – dat zij weigerden de hondsmoeilijke partituur uit te voeren bij het concert. Waarom zoveel moeite doen voor een, toen nog, onbekende componist. De withete dirigent Otto Desshoff legde vervolgens zijn baton neer en dreigde met ontslag. De concertmeester en eerste fluitist volgden zijn voorbeeld. De muiters bonden in, nu het orkest uiteen leek te vallen. De Tweede Serenade werd gewoon gespeeld en bleek een groot succes. Brahms verwerkte veel verschillende stemmingen in de zesdelige Eerste en de vijfdelige Tweede Serenade. Je krijgt het gevoel dat Chailly deze delen stuk voor stuk onder de microscoop heeft gelegd om ze – bijna als personages – allemaal tot hun recht te laten komen. Niet één ‘Brahms’-saus over het hele werk, maar een verscheidenheid aan ritmes en kleuren, zonder dat de muziek uiteen valt. Brahms swingt bij Chailly. De opname bewijst ook dat deze ‘jeugdwerken’ er doorgaans stiefmoederlijk afkomen. Onterecht. Het is prachtige muziek, waarin alles terug te vinden is wat Brahms tot Brahms maakt.
Chailly in La Scala
Maestro Riccardo Chailly keert terug naar de plek waar hij zijn dirigentenloopbaan zo’n veertig jaar geleden als leerling begon. Hij moet de oude luister herstellen in het Milanese operahuis La Scala.
Lees meer in Focus Riccardo Chailly.