Classics To Go | 10 oktober 2014

Het meesterwerk Beethovens Keizersconcert

Tagstock1

Beethoven had een hekel aan de adel, snobs die hun macht en rijkdom via erfenissen in de schoot geworpen kregen, en meenden dat dit toeval hen tot betere mensen maakte dan anderen. Op een avond beet de componist een van hen toe: ‘Wat u bent, dat werd u door de toevallige plek van uw wieg. Wat ik ben, dat heb ik zelf bereikt. Er zullen altijd duizend prinsen zijn, maar er is slechts één Beethoven.’ Zou het Beethoven gestoken hebben dat de Britten – al was het uit bewondering – zijn Vijfde Pianoconcert de bijnaam Keizer gaven?

Keizersconcert

Dat ze die titel verzonnen, is alleszins voorstelbaar bij het horen van de muziek, die voor velen op eenzame en ondoorgrondelijke hoogten stond. Pianist Nelson Freire, die het concert met Riccardo Chailly en het Gewandhausorchester opnam, merkte op dat de onbereikbare macht van deze muziek misschien voortkwam uit Beethovens tragische lot. ‘Zijn doofheid’, zei Freire, ‘hielp misschien in de zin dat de componist de noten hoorde in zijn hoofd en hart en dat zijn oren hem onmogelijk konden wijzen op de beperkingen van de piano, zodat hij in zijn verbeelding naar de plekken kon reizen waar niemand anders kon komen.’
De thuishaven van het Gewandhausorchester in Leipzig was toevallig ook de plek waar Beethovens Vijfde Pianoconcert in première ging. Zonder de componist. Door zijn verergerende doofheid was hij niet langer in staat de solopartij zelf te spelen. Het succes was er niet minder om. ‘Het publiek was zo begeesterd’, schreef de Allgemeine Musikalische Zeitung, ‘dat het nauwelijks zijn enthousiasme kwijt kon in de gebruikelijke uitdrukkingen van waardering en vreugde.’ Een hedendaags poprecensent zou zeggen: ‘Ze gingen uit hun dak.’

Revolutionair

Het Keizersconcert is een krachtig werk met een grote emotionele spanwijdte. Beethoven maakte er weer een revolutionair stuk van, waarin piano en orkest niet versmolten, zoals gebruikelijk, maar de strijd met elkaar aangingen. Na de eerste maten van het orkest komt de piano meteen naar binnen stormen. En het laatste deel – met een jachtthema – is vurig en meedogenloos. Op de slotpagina componeerde Beethoven een soort gedempte oorlogsmuziek voor piano en slagwerk. Misschien verwerkte hij er de herinnering in aan de donkere dagen dat hij zich – een kussen over zijn oren, verschool in de kelder van zijn broer, omdat Wenen onder vuur lag van Napoleons bulderende artillerie. ‘Niets dan trommels, kanonnen en ellende in allerlei vormen’, schreef Beethoven.
Bijna in elk laat werk van Beethoven komt zijn persoonlijke worsteling sterk naar boven. In dit werk doorbrak hij opnieuw grenzen in de muziek. Niet voor niets werd deze ‘Keizer’ het model voor het romantische pianoconcert, zoals Frédéric Chopin en Franz Liszt dat schreven.