Classics To Go | 16 februari 2017

Album van de week New Era

Andreas Ottensamer © Katja Ruge / Decca

‘Het paradijs van de toonkunstenaars’, heette Mannheim in de achttiende eeuw. De Duitse stad huisvestte het beste orkest van Europa. In zijn bloeitijd ontwikkelde zich daar het klarinetconcert. Andreas Ottensamer geeft op zijn recente album New Era een klankbeeld van deze Mannheimer School.

‘Oh, papa, hadden we maar klarinetten in Salzburg’

In de tweede helft van de achttiende eeuw verandert keurvorst Karl Theodor von der Pfalz de Rijnstad Mannheim een Duits Versailles. Als muziekliefhebber bespeelt hij de fluit, het instrument van koningen in die tijd. Het is goed toeven voor musici in het grootste en beste orkest van Europa. Ook de jonge twintiger Mozart beproeft er zijn geluk. Als achtjarig wonderkind bezocht hij Mannheim al eens met zijn vader. Nu wil hij aan de benauwende greep van geboortestad Salzburg ontsnappen. Concertmeester Christian Cannabich van de Hofkapel bezorgt Mozart al snel een audiëntie bij de keurvorst. Hij valt in de smaak, als we de brieven naar zijn vader moeten geloven. Hij schrijft dat het hele Hof, ‘zeer met mij
is ingenomen’. Meerdere musiceert Mozart voor Karl Theodor. ‘Daar speelde ik, ook recht vanuit het hart, driemaal. De keurvorst vroeg het zelf, kwam naast mij zitten en luisterde onbeweeglijk.’
Maar de gehoopte vaste aanstelling aan het Mannheimer Hof zit er niet in voor de talentvolle componist. Vier maanden bungelt hij in het luchtledige, voordat de keurvorst via-via laat weten dat er geen plek is voor Mozart. Maar in die tijd ontwikkelt de jongeling wel een hartstocht voor de klank van dat mooie orkest, waarin de klarinet zo’n belangrijke rol speelt. ‘Oh, hadden we die maar in ons ensemble in Salzburg’, schrijft Mozart aan zijn vader. ‘U zult niet geloven welke prachtige uitwerking fluiten, hobo’s en klarinetten hebben in een symfonie.’ Zijn verblijf in Mannheim is het begin van Mozarts levenslange liefde voor de klarinet, die hij in menig opera een duet met sopraan laat zingen.

Ottensamer dook de Mannheimer archieven in

In Mannheim werd het fundament gelegd voor de Weense klassieken, waarvan Haydn en Mozart zulke belangrijke vertegenwoordigers waren. Een van de vele vernieuwingen uit de Duitse stad was een meer uitgesproken voor houtblazers in het orkest – en vooral voor de klarinet, de nieuweling onder hen. Mozart maakte de Mannheimer musici mee in hun nadagen. In zijn laatste maanden aan het Hof stierf Maximiliaan III van Beieren. Karl Theodor kreeg ook diens macht erbij, en verhuisde met zijn orkest naar München. Dat hij Mozart een goed hart toedraagt, blijkt twee jaar later als hij hem opdracht geeft voor de opera Idomeneo.
Mannheim had als eerste orkest in Europa enkele virtuoze klarinettisten in vaste dienst, die gevierde componisten aan het Hof, zoals de vader en zoon Stamitz, inspireerden tot het schrijven van concerten voor het instrument, voorlopers van Mozarts beroemde Klarinetconcert. ‘Het stuk waar iedere andere instrumentalist jaloers op is’, zei dirigent Jurjen Hempel eens.
De Oostenrijker Andreas Ottensamer, de eerste klarinettist van de Berliner Philharmoniker, dook in de Mannheimer muziekarchieven, om een indruk te geven van het pionierswerk van de musici uit de Duitse stad. Hij komt uit een geslacht van klarinettisten: vader Ernst en broer Daniel zijn beiden solisten in de Wiener Philharmoniker. Samen vormen ze ook nog het trio The Clarinotts. Tot zijn twaalfde probeerde Andreas het op het instrument van zijn moeder – de cello – maar hij kon de klarinet toch niet weerstaan. Nog altijd heeft zijn speelstijl wel de diepte en warmte van de cello.

‘Een 18e-eeuwse rockband die iedereen het hoofd op hol bracht’

Ottensamer vergelijkt de Mannheimers met een achttiende-eeuwse rockband, ‘die iedereen het hoofd op hol bracht’. En op zijn nieuwe album probeert hij de geest van die tijd te vangen, met concerten van drie generaties musici, vader Johann Stamitz, zoon Carl Stamitz, Franz Danzi en ten slotte de voorbijganger Mozart, die dus op zijn achtste en 21ste tweemaal Mannheim bezocht. Het was een soort eiland, dat Hoforkest, met nauwelijks Italiaanse invloeden – het land dat in die tijd zo bepalend was voor de concertvorm – en veel ruimte voor het experiment. Ook improvisatie maakte deel uit van de praktijk. Hoorns kregen geen partituur, maar van de spelers werd verwacht dat ze wisten hoe ze de solisten moesten begeleiden. Die sfeer komt op het album van Ottensamer geheel tot leven, in vitale en frisse opnamen. Het is alsof het Hoforkest van Mannheim gisteren pas is verhuisd, in plaats van ruim twee eeuwen geleden.