Classics To Go | 19 mei 2016

Album van de week Nelsons en Sjostakovitsj

Dmitri Sjostakovitsj was het wonderkind van de Russische muziek, totdat hij in 1936 van de ene op de andere dag in ongenade viel bij Sovjet-dictator Jozef Stalin. Daarna kreeg een wurgende angst hem in de greep. Zeventien jaar lang. Tot Stalins dood. Dirigent Andris Nelsons zet Sjostakovitsj’ muziek uit die tijd in perspectief.

‘Hij sliep bovenop de dekens met een al ingepakt koffertje’

In zijn nieuwe roman Het tumult van de tijd beschrijft de Brit Julian Barnes de angst van de Russische componist Dmitri Sjostakovitsj. Hij was de muzikale kroonprins in de Sovjet-Unie, die op een kwade dag in 1936 in de communistische partijkrant Pravda moest lezen dat zijn opera Lady MacBeth uit Mtsensk geen muziek, maar lawaai was. Op dat moment wist iedereen dat de almachtige dictator Stalin niets meer van hem moest hebben. Die had kunstenaars om minder laten vermoorden of deporteren naar kampen in het onherbergzame en kille Siberië. ‘Ze kwamen je altijd halen in het holst van de nacht’, schrijft Barnes. ‘En dus ging hij, liever dan in zijn pyjama uit bed te worden gesleurd, of te worden gedwongen om zich in het bijzijn van een of andere geringschattend toekijkende man van de NKVD te moeten aankleden, altijd volledig aangekleed naar bed. Dan lag hij boven op de dekens met een al ingepakt koffertje naast zich op de grond. Hij sliep amper en stelde zich de ergste dingen voor die een mens maar kon bedenken.’
Om zijn gezin toestanden te besparen, besluit Sjostakovitsj – in de roman van Barnes – uiteindelijk de nachten door te brengen op een stoel voor de lift van het appartementengebouw. Tot aan de dood van Stalin leefde de componist elke dag met de angst voor de klop van het noodlot op de deur. Een vrees die ook daarna nooit meer helemaal zou verdwijnen. Sjostakovitsj wist hoe willekeurig het leven en de dood waren.

‘Ik wil de Sovjet-luisteraars laten horen dat ik me bekeerd heb’

Dirigent Andris Nelsons koestert al een levenslange fascinatie voor de muziek van Sjostakovitsj. Zelf ervoer hij in het Letse Riga nog de onderdrukking van de Sovjet-Unie. Als tiener zag hij begin jaren negentig de communistische heilstaat uiteenvallen. Hij studeerde in Sint-Petersburg, de stad waar Sjostakovitsj opgroeide. ‘Maar de grootheid van Sjostakovitsj gaat verder dan politiek’, vindt Nelsons. ‘Zijn muziek spreekt ook tot de zielen van mensen, die geen deel uitmaakten van de tijd waarin hij leefde.’ Alle goede muziek is universeel en tijdloos, wil hij maar zeggen. Dat is waar. Toch zou de Russische componist niet dezelfde muziek hebben geschreven als de omstandigheden in zijn vaderland anders waren geweest. De Vijfde Symfonie op Nelsons’ nieuwe dubbelalbum met zijn Boston Symphony Orchestra, stond in het teken van Sjostakovitsj’ verstoting door Stalin. Na de vernietigende kritiek op Lady Macbeth borg de componist wijselijk zijn avant-gardistische Vierde Symfonie op en begon aan een orkestwerk waarmee hij hoopte weer in de gunst van het regime te komen. ‘Ik heb geprobeerd’, verklaarde hij, ‘in mijn Vijfde Symfonie de Sovjet-luisteraars te laten horen dat ik me bekeerd heb tot een toegankelijker en eenvoudiger stijl.’

Het individuele verlangen werd hem bijna noodlottig

Sjostakovitsj wilde graag een goed Sovjet-burger zijn. Hij was geen opstandeling, maar probeerde zijn muzikale zelf te vinden. Dat individuele verlangen werd hem bijna noodlottig. Als musicus moest hij een eigen weg zoeken. Dat vroeg de kunst van hem. Maar het persoonlijke joeg de dictatuur angst aan. Met zijn Vijfde Symfonie maakte hij iets goed en zijn Zevende ‘Leningrad’ – deels geïnspireerd door de jarenlange Duitse belegering en uithongering van de stad – gaf hem een soort heldenstatus binnen en buiten de Sovjet-Unie. Nelsons heeft op zijn nieuwe live-dubbelalbum de Vijfde Symfonie gecombineerd met de Achtste (1943) en Negende (1945) – opnieuw werken die in zijn vaderland slecht werden begrepen, omdat ze geen klankbeeld gaven van de oorlogseuforie, waarin het land verkeerde. De Achtste is duister en wanhopig met sadistische geweld en grotesk krijsen, het vierde deel lijkt een instrumentale dodenmis en het eindigt bijna biddend. Dat kregen de Russen te horen, terwijl het Rode leger de ene na de andere triomf boekte op de nazi-troepen. En ook in de Negende, geschreven na de oorlog, is niets van een overwinningsroes te bekennen.
Sjostakovitsj kon nu eenmaal niet anders.
Aan de drie symfonieën voegt Nelsons ook de Hamlet-suite toe – muziek die Sjostakovitsj schreef voor het theater. En die hem, vindt Nelsons, zo goed past. Want was de Rus ook niet een Hamlet, die worstelt met zijn woede en onmacht over de willekeur van een regime, dat door misdadigheid heerst. De dirigent heeft gelijk dat ook in deze tijd de muziek van Sjostakovitsj nog niets van zijn urgentie verloren heeft. En met zijn Boston Symphony Orchestra speelt hij de noten zoals je ze wilt horen: alsof hun leven ervan afhangt.