Classics To Go | 18 mei 2017

Album van de week De Derde van Bruckner

Andris Nelsons © Gerd Mothes / DG

Met zijn Gewandhausorchester Leipzig is dirigent Andris Nelsons begonnen aan een cyclus van alle Bruckner-symfonieën. Op het eerste album laat hij de Derde Symfonie golven tussen hemel en aarde. ‘Elke Bruckner-symfonie is een grote spirituele reis.’

Welke symfonie was het ook alweer?

Op een septemberavond in 1873 waggelt een aangeschoten Anton Bruckner door Bayreuth als een gelukkig man. Hij heeft bier gedronken met zijn grote held Richard Wagner in diens villa Wahnfried. De verlegen Bruckner neemt die middag zijn Tweede en Derde Symfonie mee, met de vraag of hij er één mag opdragen aan zijn gastheer. Wagner bladert ze door. ‘Ik voelde me’, schrijft Bruckner, ‘als een schooljongen, wiens schrift door de onderwijzer wordt nagekeken, en elk “zo, zo” trof me als een rode pennenstreek.’
Wagner vraagt meer tijd om de partituren door te kijken. Hij nodigt Bruckner uit om terug te komen voor het diner. ‘Wagner ontving me die avond met stralende ogen’, herinnert Bruckner zich. ‘Aanvankelijk sprak hij niet, maar viel me om de hals. Ik moest meteen huilen en dat werd er niet beter op toen Wagner zei dat hij vereerd was met mijn opdracht.’
Bruckner beleeft gelukkige uren aan tafel naast zijn held. En steeds krijgt hij nieuwe glazen bier voorgezet. ‘Drink toch! Drink toch!’ zegt Wagner. Weigeren durft hij niet. De volgende ochtend ontwaakt Bruckner in paniek in zijn hotel. Beneden aan de ontbijttafel stuit hij op iemand, die ook bij het diner aanwezig was. ‘Wat fijn dat ik u tegenkom’, roept Bruckner uit. ‘Ik ben het ongelukkigste mens ter wereld. U weet toch dat ik de meester gisteren twee symfonieën gegeven heb met de vraag of ik er één aan hem mag opdragen. Maar ik ben vergeten welke hij gekozen heeft. Oh, dat verschrikkelijke bier!’

‘Aan de verheven meester van poëzie en muziek’

‘Ik hoorde Wagner spreken over een symfonie in d-klein, met een trompet’, antwoordt de andere hotelgast. Bruckner omhelst de man en kust hem. ‘Ja, ja, dat moet hem zijn.’ Maar gedurende de dag begint hij weer te twijfelen. En dus stuurt hij Wagner een briefje met de tekst: ‘Symfonie in d-klein, waar de trompet het thema begint.’ Diezelfde middag krijgt hij het terug. Wagner heeft eronder geschreven. ‘Ja, ja! Hartelijke groet.’ En zo zal de Derde in het vervolg door het leven gaan als de Wagner Symfonie. Hoe blind – bijna slaafs – Bruckner zijn vakgenoot bewondert, valt af te lezen uit de opdracht in de partituur. ‘Voor de voortreffelijke hoogheid Richard Wagner, de onbereikbare, wereldberoemde, verheven meester van poëzie en muziek, met diepe verering aan u opgedragen door Anton Bruckner.’
Het is een vreemd misverstand, omdat het in de oerversie van deze Derde Symfonie wemelt van de Wagner-citaten. Maar Bruckner was nu eenmaal een twijfelaar. Dat is ook af te lezen aan zijn symfonieën, die meerdere malen door hem worden herzien. De meeste muzikale verwijzingen naar Wagner schrapt hij zelfs in de latere versies van de Derde. En de finale ervan kort hij met maar liefst 269 maten in. De Wagner Symfonie wordt gezien als het beginpunt van Bruckners meesterwerken, waarin zijn ongebreidelde scheppingsdrang een gelukkig huwelijk sluit met de monumentale en strakke architectuur van zijn muziek. Vanaf dat moment kan de bijna 50-jarige Bruckner zich voor zijn gevoel eindelijk volledig overgeven aan de ‘hartstochtelijke drang tot componeren’. Hij meldt: ‘Ik zoek een toevlucht in mijn kracht en schrijf machtige muziek.’

‘Bruckners pelgrimage wil ons dichter bij God brengen’

Die macht voelt dirigent Andris Nelsons als hij Bruckner vertolkt. ‘Elke symfonie is een grote reis’, zegt hij. ‘Zijn pad biedt altijd nieuwe openbaringen. Na afloop lijkt het alsof ik een spirituele hoogte heb bereikt. Zijn muziek verheft de ziel.’ Met zijn Gewandhausorchester Leipzig zal Nelsons de komende jaren werken aan een cd-cyclus met alle Bruckner-symfonieën. Het net verschenen eerste album bevat de Derde Symfonie, want daarmee begon Bruckner zijn gestage klim omhoog. Nelsons combineert het werk met het ‘Vorspiel’ uit de opera Tannhäuser, de eerste muziek die Bruckner van Wagner hoorde. Dat geldt evenzeer voor Nelsons. ‘Tannhäuser was de eerste opera waar ik als kind naartoe ging in Riga, een stad waar ook Wagner heeft gewoond. Ik vond dat een diepgaande spirituele ervaring.’
Voor Nelsons zoeken zowel Wagner als Bruckner in hun werk naar de betekenis van leven en dood. Bruckner was een religieus mens. Tijdgenoten bestempelen zijn vroomheid als bijna kinderlijk. ‘Bruckner is een extatische, middeleeuwse monnik in zijn kloostercel, die zich verliest in Gods visioenen’, schreef biograaf Oskar Lang. Dirigent Nelsons schildert een soortgelijk beeld. ‘Je moet je ego uitschakelen tijdens het uitvoeren van Bruckner. Want hij schetst niet één waarheid, maar verleidt de musicus en luisteraar om zijn mystieke pad te volgen – een pelgrimage dat ons dichterbij God moet brengen.’
Nelsons en het Gewandhausorchester laten de Derde Symfonie van Bruckner golven tussen hemel en aarde. Na het tweede, intens spirituele deel daalt de muziek weer af naar de menselijke verlangens, met volkse thema’s.