Classics To Go | 29 november 2017

Album van de week Die Kunst der Fuge

Bach laatste werk, Die Kunst der Fuge, roept nog altijd meer vragen op dan het antwoorden geeft. Dat weerhoudt Ottavio Dantone en z’n Accademia Bizantina er niet van om hun weg door de muziek te zoeken.

‘Bach liet het goddelijke aan God over’

Om de hoek bij de Grote Kerk in Naarden-Vesting, de plek van Bach-verering in Nederland, staat op de witte zijmuur van een klein huis een gedicht van Willem van Toorn. Het gaat over Johann Sebastian Bachs laatste werk, Die Kunst der Fuge. De regels gaan aan de haal met de hardnekkige mythe dat Bach boven de partituur gestorven is.

‘Niet afgekomen, uw laatste fuga. Net
nog wel uw eigen naam hier neergeschreven
als vierde thema: bach.
Alsof u zeggen wou: maak zelf maar af
als je tot hieraan toe bent bijgebleven.
Dus horen wij een stilte waar uw naam
het begin van is en waarin uw idee
zijn vormen voorstelt aan onze aandacht.
Eronder in uw zoons onvast handschrift:
‘Precies op dit punt stierf de componist.’

Er is veel gegist en gedebatteerd over de voltooiing van Die Kunst der Fuge. Is het werk nu wel of niet af? En welk instrumentarium had de componist op het oog? Het notenschrift roept vele vragen op. En iedere Bach-kenner heeft daar zijn opvattingen over. Ook de Italiaanse klavecinist Ottavio Dantone, die Bachs zwanenzang met zijn Accademia Bizantina heeft opgenomen. Hij gelooft dat het abrupte slot het resultaat is van een muzikale werkwijze die op dat punt zijn grens bereikt. Bach kon niet verder zonder de regels te breken, en zo de strakke architectuur te laten instorten. ‘De vakman hield op voordat hij het eeuwige, het absolute bereikte’, schrijft Dantone. ‘En hij besloot – gewild of ongewild – om het goddelijke aan God over te laten en het menselijke aan de mens.’

Bach ontdekte altijd wel ergens een geheime doorgang

Bach probeerde als componist de door de mens bedachte muzikale vormen van alle kanten te verkennen. Toonsoorten, contrapunt, fuga’s, voor hem waren dit gebieden waarin hij rondzwierf totdat hij niet verder kon. Aan het slot van zijn leven, oud en blind, wilde hij nog eenmaal zijn kennis over de fuga bundelen, maar Bach zou Bach niet zijn, wanneer hij niet toch ergens nog een geheime doorgang of schatkamer ontdekte. Geen voorganger of navolger dook zo diep. Zijn muziek roept nog altijd tal van vragen en raadsels op. De zinsnede uit Van Toorns gedicht ‘maak zelf maar af als je tot hieraan toe bent bijgebleven’, vat goed het standpunt van de componist samen, dat de kennis die hij verwierf voor iedereen ‘zu haben’ is. Soms vroeg iemand hem om een eenvoudig werk te schrijven, waarna Bach een simpel thema koos, maar zich uiteindelijk weer zodanig verloor in het uitpluizen ervan, dat de muziek boven de macht van de opdrachtgever bleek te liggen. Als die begon te klagen, antwoordde de oude meester dat iedereen met tien vingers en een gezond arbeidsethos zijn werk kon spelen.
Zo’n driehonderd jaar later dwalen musici nog steeds in zijn oeuvre rond, en blijft menig mysterie onopgelost. En misschien was dat ook wel zijn bedoeling. Echte kunst is geen dichtgemetseld huis, maar een open ruimte die kijker of lezer of luisteraar uitnodigt om binnen te komen, en om zichzelf ermee te verbinden. Dantone doet dat met zijn Accademia Bizantina. Het ensemble laveert prettig zoekend door Bach partituur: geen in steen gebeitelde vertolking, maar levend in het nu.