Classics To Go | 11 augustus 2015

Het meesterwerk Katsjatoerians Spartacus

Spartacus - Ivan Vasiliev / Bolshoi Ballet, Royal Opera House © John Ross

De muziek gaat over twee geliefden, die losbreken uit het Romeinse slavenbestaan, maar de meeste mensen vereenzelvigen het Adagio uit Aram Katsjatoerians ballet Spartacus met de zee. Want deze golvende noten werden beroemd als de herkenningstune van de Britse tv-serie Onedin Line over een eerzuchtige scheepsmagnaat in Liverpool.

Diepgewortelde melodieën uit de Armeense folklore

In het Adagio uit het ballet Spartacus van Aram Katsjatoerian golft niet de zee, maar het geluk. De voormalig slaaf en gladiator Spartacus heeft net zijn vrouw Phrygia bevrijd, en samen vieren ze hun teruggevonden liefde. De Armeen Katsjatoerian ontwikkelde zich als een ware sovjet-componist: hij was wars van de door Jozef Stalin verachte avant-gardistische invloeden. Het volk, en met name het Armeense ging hem ter harte. Het zijn dan ook de diepgewortelde melodieën uit de folklore van zijn moederland die terugkomen in zijn muziek. Zijn tijdgenoten Sergei Prokofjev en Dmitri Sjostakovitsj onderscheidden zich als muzikale revolutionairen, en betaalden daarvoor de prijs in de dictatuur die daarvan niet gediend was. Componisten moesten verstaanbare en begrijpelijke noten schrijven voor de massa, werken die de arbeiders zouden verheffen. Dat deed Katsjatoerian, en z’n twee bekendste balletten – Gajaneh en Spartacus – vormen het beste voorbeeld.
Het eerste ballet – uit 1942 – speelt zich af op een communistische boerderij, een kolchoz, waar het meisje Gajaneh katoenplukster is. Zij ontworstelt zich met haar kind aan de terreur van haar dronken man, en vindt uiteindelijk het geluk in de armen van een officier uit het Rode Leger. Dit soort sociaal realisme was aan Stalin welbesteed. Veel van zulke muziek verdween uiteindelijk, omdat het ging over een tijdelijke politieke toestand – het communisme verdween tenslotte. Als ballet ging Gajaneh ten onder, maar sommige muzikale delen eruit waren kennelijk zo krachtig dat ze nu een eigen leven leiden, zoals de Sabeldans.

Katsjatoerian heeft ‘mooie momenten maar saaie kwartieren’

Datzelfde gebeurde ook met het ballet Spartacus. Het verhaal over de slavenopstand tegen de decadente Romeinse heersers was gefundenes Fressen voor een sociaal-realistisch drama, het leek immers – althans dat vonden de communisten – als twee druppels water op de wurggreep waarin het grootkapitaal de arbeiders gevangen hield. Spartacus in de ogen van de Sovjets was een echte socialistische held. Niet voor niets kreeg Katsjatoerian er in 1954, twee jaar voor de première, de prestigieuze Lenin Prijs voor.
Zoals veel van Katsjatoerians muziek doet het ballet inmiddels gedateerd aan. Hij had een goed gevoel voor prachtige melodieën, maar bij werken met een langere adem beginnen de lijnen toch een zekere rommeligheid te vertonen. De Italiaanse operacomponist Gioacchino Rossini zei eens over zijn vakgenoot Richard Wagner dat hij werken schreef met ‘mooie momenten, maar saaie kwartieren’. Daar kun je bij Wagner nog over twisten, maar nauwelijks bij Katsjatoerian.
Maar mooie momenten tellen ook. En in Katsjatoerians geval gaat het dan zeker om het Adagio uit Spartacus. Het idee voor dit ballet werd hem aan de hand gedaan door een criticus. En de componist maakte zelfs een rondreis door Italië om indrukken te krijgen over de plekken waar het verhaal zich in de Romeinse oudheid zou hebben afgespeeld. De liefdesdans tussen Spartacus en zijn bevrijde vrouw Phrygia leverde uiteindelijk het hoogtepunt van een voorstelling (in filmpje op 29’00”).

Door Onedin Line werd het Adagio synoniem voor zee

En misschien hadden we ons dit Adagio niet herinnerd als het niet gekozen was als de begintune van de Engelse dramaserie The Onedin Line, waarvan in de jaren zeventig negen seizoen lang zo’n negentig afleveringen werden uitgezonden. De serie vertelde het verhaal van de ambitieuze reder James Onedin uit Liverpool – zijn achternaam is een anagram van de ondine, een waternimf. Hij wil niets liever dan een lijnvaartdienst opzetten, en komt daarbij uiteraard allerlei hindernissen tegen, niet in de laatste plaats zijn eigen eerzucht.

Katsjatoerians Adagio was niet langer een liefdesdans, maar illustreerde in The Onedin Line de eerste beelden van op zee deinende schepen. En dat paste zo goed, dat deze muziek vanaf begin zeventiger jaren eigenlijk een soort synoniem van de zee werd. En zo kreeg Katsjatoerians Spartacus een tweede leven.