Classics To Go | 11 september 2023

Sterk verhaal Rachmaninovs identiteitscrisis

Het Vierde Pianoconcert van Rachmaninov is voor het brede publiek veel minder bekend dan zijn drie populaire voorgangers. Jammer, want het geeft een interessant inkijkje in de ontwikkeling van de Russische componist. En kostte hem de meeste hoofdbrekens.

Een zoektocht

Een emotionele hersenkraker, dat was het half uur durende Vierde Pianoconcert voor Sergej Rachmaninov. Op geen ander stuk studeerde hij zo lang en paste hij zoveel revisies toe. Het resultaat is een stuk dat laveert tussen de drie werelden waarin de Russische componist zich in de eerste helft van de twintigste eeuw begeeft. Dichter bij de zoektocht naar zijn muzikale identiteit kun je bijna niet komen.
In 1917 had Rachmaninov al vele concerten op zijn naam staan en stond hij bekend als één van de beste ambassadeurs van de Russische romantiek. Maar lang duurde dat succes niet, want in hetzelfde jaar brak de Russische Revolutie uit. Toen de communisten de macht hadden overgenomen, kwamen veel musici in gevaar. Rachmaninov besloot halsoverkop te vluchten, samen met zijn boezemvriend en medecomponist Nikolaj Medtner. De emigratie naar de Verenigde Staten liep niet bepaald soepel. Thuis zou de Rus zich in ‘the land of the free’ nooit voelen. Hij trof er een heel andere muziekcultuur: jazz, blues en swingende muziek domineerden. Bovendien was in de klassieke muziek de Romantiek uit de gratie. Stravinsky zwaaide met zijn ‘moderne muziek’ de scepter. Avantgardistische collega’s noemden Rachmaninov een ouderwetse mastodont.

Lees ook: Een bewogen diner bij Rachmaninov

Bij Rachmaninov sloeg de twijfel toe. Dat blijkt onder andere uit de correspondentie met zijn vriend Medtner, die een belangrijke steun bleek in deze voor Rachmaninov emotionele periode. Hij schreef nog wel aan zijn Vierde Pianoconcert, maar had last van een schrijversblok. Wel of niet vasthouden aan zijn laatromantische stijl? Wel of niet het avantgardisctische geluid toelaten? Uiteindelijk is het een mix geworden: de Amerikaanse invloed van jazz en blues is volop in het pianoconcert te horen – vergelijkbaar met Gershwin’s Rhapsody in Blue –, net als moderne cadenza’s en pianoloopjes.

Erkenning?

In 1926 durfde Rachmaninov het aan om een eerste versie met het Philadelphia Orchestra ten gehore te brengen, met zichzelf achter de piano. Maar de critici waren niet onder de indruk. ‘Mengelmoes’, ‘sentimenteel’ en ‘onbelangrijk’ waren maar een paar van de gevelde oordelen. Zelf was Rachmaninov ook allerminst tevreden. In een grote revisie in dat jaar verdwenen er alleen al 114 strofen uit het stuk, zodat de eerst gepubliceerde versie van 1928 behoorlijk verschilt van die van 1926.
Maar ook toen wilde de componist niet tot een slotakkoord komen. Hij legde zich toe op zijn werk als concertpianist, om zijn gezin te kunnen onderhouden. In de jaren ’30 woonde hij voornamelijk in Villa Senar, het huis dat hij had laten bouwen in de Zwitserse Alpen. Na in 1939 teruggekeerd te zijn naar de Verenigde Staten rondde hij in 1941 uiteindelijk zijn Vierde Pianoconcert af. Ook in de laatste fase bleef de twijfel: hij schrapte hij in 1941 nog eens 78 maten.

Over één ding twijfelde hij echter niet. Het muziekstuk moest opgedragen worden aan zijn vriend Nikolai Medtner, met wie hij de zware oversteek naar Amerika had gemaakt en van wie hij zoveel steun had gekregen. Hij wilde zijn vriend – die hij zelf zag als een van de belangrijkste componisten van zijn tijd, maar die deze erkenning niet kreeg – een dienst bewijzen. Een beetje zuur is het daarom wel dat juist dit pianoconcert hetzelfde lot is overkomen.