Joost Galema | 03 november 2014

Focus Muziekmiljoenen

Gustavo Dudamel & Simón Bolívar Youth Orchestra of Venezuela / Deutsche Grammophon © Rainer Maillard

De overheid en cultureel ondernemer Joop van den Ende stelden afgelopen jaar vijftig miljoen euro beschikbaar voor het muziekonderwijs in Nederland. ‘Niet niks’, vindt de dirigent Dick van Gasteren, die regelmatig lesgeeft in het land dat een lichtend voorbeeld is als het gaat om muziekles aan kinderen, Venezuela. ‘Maar het zal een lange adem vergen.’

‘We zijn de ondergrens jaren geleden al gepasseerd’

Het muziekonderwijs in Nederland liep de afgelopen decennia zware schade op. Het leidde ertoe dat op dit moment liefst negentig procent van de basisscholen vindt dat hun leerkrachten niet deskundig genoeg zijn om muziekles te geven. ‘Bij elke bezuiniging’, zegt Van Gasteren, ‘werd gezegd dat we er voor moesten oppassen niet door de ondergrens te zakken. Maar die zijn we – blijkt nu ook uit deze cijfers – jaren geleden al gepasseerd.’ Hij geeft regelmatig les bij de vele jeugdorkesten in Venezuela, waar pionier José Antonio Abreu in 1975 begon met zijn El Sistema, een muziekonderwijssysteem voor kinderen uit alle lagen – maar vooral de arme – van de samenleving. ‘Tegenwoordig is die aanpak succesvol en groot, een lichtend voorbeeld’, constateert Van Gasteren, ‘met 1200 orkesten en 400.000 kinderen. En de regering in Caracas wil dat het doorgroeit naar een miljoen. Maar Abreu begon halverwege de jaren zeventig met elf kinderen. Het duurde jaren voordat vanuit die kiem het orkest ontstond, dat als het Simón Bolívar Jeugd Orkest met dirigent Gustavo Dudamel de wereld veroverde.’

‘Muziek leren zonder instrument is als leren zwemmen zonder water.’

De naam waaronder Abreu’s project roem vergaarde, El Sistema, is misleidend, vindt Van Gasteren. ‘Geen naam is zo verkeerd gekozen, want van een systeem kun je niet spreken. Overal en nergens ontstaan orkesten en verdwijnen weer. Er is een enorme drang van onderaf, van bevlogen leraren die met kinderen aan het werk willen. Want daar gaat het tenslotte om. Muziek is daar wat voetbal in andere landen is: een manier om aan de armoede te ontsnappen. In Venezuela stelen de criminelen de gympen van je voeten, maar een viool kun je gerust onbeheerd laten liggen, want daarvan weten ze dat die van een arm kind moet zijn. In Venezuela kunnen arme kinderen kiezen voor een toekomst in een straatbende, de prostitutie of ze kunnen viool leren spelen.’ In Nederland zijn de maatschappelijke omstandigheden volstrekt anders dan in Venezuela, maar één principe uit El Sistema is ook hier van levensbelang voor het muziekonderwijs, gelooft Van Gasteren. ‘Het bespelen van een instrument. Want het leren van muziek zonder instrument, is zoiets als leren zwemmen zonder water. Je kunt op een schoolbord uitleggen hoe je de schoolslag moet doen, maar het gaat erom de beweging te ervaren. Zo werkt het ook bij muziek.’

Jose Antonio Abreu over de verstrekkende betekenis van muziekonderwijs voor de persoonlijke ontwikkeling van kinderen en daarmee voor de maatschappij in zijn geheel.

‘Muziek spelen maakt kinderen veel zelfbewuster’

El Sistema wil graag zijn aanpak exporteren en vroeg Van Gasteren om te kijken of er mogelijkheden zijn deze filosofie in Nederland in te voeren. Hij twijfelt. ‘Onze maatschappij zit zo anders in elkaar. Hier zijn bijvoorbeeld de meeste kansarme kinderen allochtoon. Dat betekent doorgaans dat zij uit culturen, waarin muziek niet in hoog aanzien staat. Dat verschil is nog te overwinnen, maar ook de wetgeving staat in de weg. Er is door de overheid niet alleen vastgelegd hoeveel tijd kinderen per week aan rekenen en taal moeten besteden, maar ook aan tekenen, handenarbeid, lichamelijke oefening en andere zogenaamde zachte vakken. In dat geheel zal één uur, misschien twee, per week vrijkomen voor muziek. En daar kom je eigenlijk nergens mee. In Venezuela studeren de kinderen van El Sistema – naast hun normale opleiding – elke dag vele uren muziek, maar dat zou in onze samenleving niet kunnen. In onze maatschappij moet muziek bovendien vooral leuk zijn. Eisen stellen en prestige, het zijn vieze woorden. Het muziekonderwijs van nu is meer een vernislaag. Kinderen krijgen hier een jaar een instrument in handen gedrukt en mogen als beloning met een beroemde solist een middag op het podium van het Concertgebouw staan. Dat nodigt niet echt uit tot een realistisch beeld van wat muziek is en betekent. Hoe leuk dat ook is voor die kinderen. Niettemin zijn er mooie initiatieven, bijvoorbeeld het Peuter Individuele Viool Onderwijs aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Ik zie dat kinderen die goed muziek kunnen maken, daar veel zelfbewuster zijn en ook andere zaken beter kunnen aanpakken.’

‘Brahms klinkt de El Sistema-kinderen middeleeuws in de oren’

Het nieuwe album van het Simón Bolívar Symfonie Orkest, dat voortkwam uit El Sistema, heeft Van Gasteren nog niet gehoord. Dudamel dirigeert hierop de Zevende Symfonie van Gustav Mahler. ‘Dat is echt hun repertoire’, zegt Van Gasteren. ‘Werken voor een orkest waarin je zoveel mogelijk jeugd kan onderbrengen. En lekker hard, dat vinden ze mooi in Venezuela. Dus ze doen veel Tsjaikovski, Strauss en Mahler. Ik dirigeerde wel eens Brahms met zo’n orkest, maar klinkt hen middeleeuws in de oren. Mozart en Haydn zijn prehistorie. Beethoven is een uitzondering. Een echte traditie op het gebied van klassieke muziek kent El Sistema niet. Wat Dudamel doet met zijn Bolívar Orkest is niet maatgevend voor het muziekonderwijs in Venezuela – tenminste als het gaat om inzicht en smaak. Maar ieder kinderhart klopt daar wel voor de muziek.’