Classics To Go | 16 september 2022

Top 10 Kamermuziek

De schatkist van de kamermuziek is groot en bodemloos. Waar te beginnen als je je erin wilt verdiepen? Tien meesterwerken voor de starter.

Zijn ‘Cavatina’ kostte Beethoven ‘steeds weer een traan’

Zoals in zijn symfonieën en pianosonates zette Beethoven ook de toon voor de toekomst met zijn strijkkwartetten. Zestien waren het er. En het Dertiende was ongetwijfeld het meest indrukwekkend, zeker in zijn oorspronkelijke vorm, met als slotdeel de beroemde ‘Grosse Fuge’, die later een afzonderlijk werk werd. Het strijkkwartet had met zes delen een monumentale – en nooit gehoorde – lengte. Het voorlaatste deel bestond uit een eenvoudig lied, een cavatina. Beethoven hield er hartstochtelijk van. Tegen een vriend bekende hij: ‘Nooit heeft mijn eigen muziek zoveel indruk op mij gemaakt. Zelfs het navoelen ervan kost me steeds weer een traan.’

Brahms schildert herfstkleuren in zijn Klarinetkwintet

Al voor zijn zestigste ging Brahms als componist met pensioen, maar op zijn 57ste werd hij plotseling verliefd – niet op een vrouw, maar op de warme klank van de klarinettist Richard Mühlfeld. Het inspireerde hem onder meer tot zijn Klarinetkwintet, ‘een werk dat altijd opduikt in onze mooiste dromen’, zegt de Oostenrijkse klarinettist Andreas Ottensamer. Brahms penseelt dit werk in vele melancholieke herfstkleuren, beschenen door een gouden najaarszon. Zelden hoor je de klarinet prachtiger zingen. Het stuk was niet alleen een eerbetoon aan Mühlfeld – door Brahms Fräulein Klarinette genoemd – maar eveneens aan Mozart, de componist die als eerste oog kreeg voor de schoonheid van de klarinet als solo-instrument. Het kwintet is geen reis – zoals muziek in de negentiende eeuw meestal was – van een beginpunt naar een bestemming. ‘Maar we keren’, schrijft Misha Amory, de altviolist van het Brentano Quartet, ‘vanuit de hemel terug op aarde, precies op de plek waar we vertrokken, maar wel een verdiepende ervaring rijker’.

Rachmaninovs Cellosonate bezingt de Romantiek

Na een zware inzinking waarin Rachmaninov geen noot meer op papier kreeg, brak de 27-jarige componist definitief door met zijn Tweede Pianoconcert. De inspiratie vloeide daarna plotseling rijkelijk. De mooie melodieën die in hem opwelden, belandden zijn Cellosonate – een hartstochtelijk gesprek tussen piano en cello. Rachmaninov schreef het werk voor Anatoly Brandukov, de virtuoos die een decennium eerder de 19-jarige componist op weg geholpen had door zijn Trio Elégiaque nr.1 ten doop te houden. Beide mannen deden eveneens de première van de Cellosonate in december 1901. Zes maanden later was Brandukov Rachmaninovs getuige op diens bruiloft. Het waren de nadagen van de Romantiek, maar wat een gouden dagen. Daarna moest de muziek van het gevoel, zoals Rachmaninov het zei, wijken voor die van het verstand.

Vliegende geesten in Mendelssohns Octet

De Duitse dichter Johann Wolfgang von Goethe ontmoette zowel Mozart als Mendelssohn in hun jonge jaren. Wat Mendelssohn in zijn kindertijd schreef, vond hij, verhield zich tot de even oude Mozart als ‘het beschaafde uitspraak van een volwassene tot het gebrabbel van een baby’. Dit oordeel wordt heel helder weerspiegelt in het Octet van Mendelssohn, gecomponeerd op zijn zestiende, en in zijn genre door niemand daarvoor of nadien overtroffen.
Het werk is van een ongelooflijke rijpheid. Al jong las Mendelssohn de grote wereldliteratuur, zoals de boeken en stukken van Shakespeare en Goethe. Zij voorzagen hem volwassen thema’s, waarop hij zijn muzikale fantasie los kon laten. Hij liet zich door Goethes gedicht Faust inspireren tot zijn Octet. Tegen zus Fanny vertelde hij iets over het idee erachter. ‘Alles moet nieuw en vreemd klinken, maar tegelijkertijd ook suggestief en plezierig’, schreef zijn in een brief. ‘Je voelt je dichtbij de wereld van de geesten, die wegvliegen in ijle lucht. En je bent geneigd om zelf een bezemsteel te pakken en achter die zwevende optocht aan te gaan.’

Schubert wilde de kamermuziek ontstijgen

Het Strijkkwintet van Schubert is een mysterie in meerdere opzichten. Velen schrijven de grote intensiteit van de muziek toe aan het feit dat hij het werk zou hebben gecomponeerd op zijn sterfbed. Maar de waarheid is dat niemand weet wanneer Schubert dit stuk schreef. Het origineel ging verloren en zowel de componist als zijn vrienden noemen het bestaan ervan nergens in een brief of dagboek. Hij koos voor een afwijkende bezetting met twee cello’s in plaats van twee altviolen. Dat kleurt de muziek donkerder. Duidelijk is dat Schubert met dit werk de kamermuziek naar een hoger en grootser niveau tilde. Soms doet het kwintet zelfs denken aan een symfonie. Het zit vol tegenstellingen, van fluisteren tot schreeuwen, van hollen tot stilstaan. En hoewel er geen woorden aan te pas komen, zingen de noten onophoudelijk, over alle gevoelens die een mensenleven kent. Van opstandigheid tot berusting.

Schönberg schetst een maanverlichte nacht

Voordat componist Arnold Schönberg de Che Guevarra van de muziek werd, schreef hij aan het einde van de negentiende eeuw zijn strijksextet Verklärte Nacht. Vijfentwintig was hij, en onder de invloed van de poëzie van de Duitse dichter Richard Dehmel. Diens gedicht Verklärte Nacht vertelt over twee geliefden die elkaar ontmoeten in een koud en maanverlicht bos. Zij bekent hem dat ze zwanger is van een andere man. Hij verzekert haar dat hun liefde dit zal overwinnen. Schönberg schildert het duistere landschap en laat dat vervloeien met de emoties van de twee hoofdpersonen. Muzikaal is het strijksextet een vrijage tussen Brahms en Wagner, twee grootheden die rond die tijd als tegenpolen golden. Je was voor Brahms en tegen Wagner of net andersom. Schönberg liet in zijn eigenzinnige stijl horen, dat het aardse van Brahms kon samengaan met het mystieke van Wagner. Hij maakte van het gedicht van Dehmel een zichtbare, invoelbare en meeslepende muzikale vertelling.

Tsjaikovski overwon zijn weerzin tegen het pianotrio

Toen Nadezhda von Meck, zijn rijke weldoenster, de componist Pjotr Ilitsj Tsjaikovski vroeg om een pianotrio, antwoordde hij haar dat dit genre hem afkeer inboezemde. ‘Ik wil alles voor u doen’, schreef hij, ‘maar dit verzoek gaat mijn krachten te boven. Ik verdraag simpelweg de combinatie van piano met viool en cello niet. De kleuren van deze instrumenten mengen niet.’ Niettemin begon hij een jaar later aan zijn pianotrio, als een in memoriam voor de pianist Nikolai Rubinstein, met wie hij bevriend was. ‘Ik weet niet of ik het tot een goed einde kan brengen’, bekende hij Von Meck. Maar hij deed het, en het Pianotrio groeide uit tot een populair werk, waarin de dood en het leven verwerkt zitten. Zoals veel meesterwerken een stuk met een verhaal, dat voelbaar is – ook als je de achtergrond van de muziek niet kent.

Een kwintet dat Mozart zelf zijn mooiste muziek vond

Over zijn Pianokwintet schreef Wolfgang Amadeus Mozart aan zijn vader: ‘Dit is de beste muziek die ik tijdens mijn leven heb geschreven.’ De componist leek in dat jaar, 1784, nog een lang leven voor zich te hebben. Maar niets was minder waar: ruim zeven jaar later was hij dood. Bijzonder is dat Mozart de strijkers vervangen heeft door hobo, klarinet, hoorn en fagot. En elk instrument krijgt van Mozart de kans om zijn individuele kwaliteiten te tonen. Zoals veel van zijn muziek is het een mini-opera zonder menselijke stemmen. Rossini verzuchtte eens: ‘Wat zou opera toch mooi zijn als er geen zangers waren.’ Mozart bracht het in praktijk.

Ravel werkt met de ‘helderheid van een waanzinnige’

Een land dat niet mag ontbreken in een ranglijst met beste kamermuziek is Frankrijk. Maar wat te kiezen? Die prachtige Vioolsonate van César Franck? De humor van het Carnaval der Dieren van Camille Saint-Saëns? De intense kleuren van Claude Debussy? Als er een volk was dat kon schilderen met noten, dan wel de Fransen. Een mooi voorbeeld daarvan is het Pianotrio van Maurice Ravel. Hij schreef het in Frans Baskenland – waar zijn moeder vandaan kwam – vlak voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Net als Tsjaikovski worstelde hij met het mengen van drie zulke verschillende stemmen als piano, viool en cello. De uitbraak van de oorlog bracht het werk in een stroomversnelling: Ravel wilde het voltooien, en daarna het leger in. ‘Ik werk eraan met de zekerheid en helderheid van een waanzinnige’, schreef hij aan een leerling. Het werd briljante muziek waarin veel invloeden samenkwamen, en Ravel als een meester-orkestrator mooie oplossingen verzon om de drie instrumenten enerzijds te laten versmelten en anderzijds een eigen stem te geven.

Een volmaakte Dvořák met lenteachtig geluk

De Britse violist en schrijver Alex Robertson noemde het Tweede Pianokwintet van Antonin Dvořák ‘een van de meest volmaakte kamermuziekwerken die het bestaan wereld kent – de melodieën klinken fris, en zijn van grote schoonheid. Bovendien stroomt er een lenteachtig geluk door de muziek’, schreef hij. In dit kwintet horen we de Tsjechische componist op zijn best: de rijke zanglijnen van de vijf instrumenten grijpen zo ingenieus in elkaar, dat het stuk soms de indruk van een symfonie achterlaat. Bij iedere beluistering lijken er meer en nieuwe muzikale bloemen te bloeien. Vooral het gesprek tussen de vijf stemmen in het langzame tweede deel is onvergetelijk. Wie het één keer gehoord heeft, vergeet het nooit meer.