Händel

is de meester van alle meesters volgens Beethoven

Mooie aria’s schrijven voor je hoofdrollen is één, maar Georg Friedrich Händel gaf iedere zanger iets om naar uit te kijken, een melodie waarin ze zich in volle glorie konden tonen. Hij maakte meer dan veertig Italiaanse opera, en nergens lijkt zijn inspiratie te wijken. Want dat kon nu eenmaal niet: als ondernemer overleefde hij door de kwaliteit van zijn werk. Sommige meesterwerken steken boven alles uit, met name Alcina en Giulio Cesare.
De operawetten van zijn tijd – een happy end met een moralistische boodschap – veroordeelden Händel tot het verklanken van libretto’s, die ons lachwekkend voorkomen. En die handicap maakt zijn muzikale prestaties alleen maar groter. Want zijn opera’s blijven ondanks sommige flutverhalen fier overeind. Bij vele dramatische wendingen hou je het – zelfs drie eeuwen na dato – niet droog.
‘Händel is de grootste componist die geleefd heeft, het onbereikbare ideaal, de meester van alle meesters’, vond Beethoven. ‘Ik neem mijn hoed af en kniel voor zijn graf.’

Monteverdi

hoorde de muziek in het woord

Eerst het woord, dan het ritme en tenslotte de melodie – zo luidde de filosofie van de Italiaanse operapionier Claudio Monteverdi. Zijn L’Orfeo was niet de eerstgeborene in het genre, maar overleefde wel iedereen. Niemand herkende zo goed de muzikaliteit in het woord als Monteverdi. Veel werk ging verloren, maar zijn drie bewaarde opera’s zijn geniaal. L’Orfeo (1607), Il ritorno d’Ulisse in patria (1639) en L’incoronazione di Poppea (1642) waren hun tijd ver vooruit. ‘De moderne componist bouwt op het fundament van de waarheid’, geloofde Monteverdi. Misschien dat zijn opera’s daarom altijd weer boven komen drijven.

Mozart

spotte met alle operawetten

Eigenlijk was alle muziek van Wolfgang Amadeus Mozart opera, ook de instrumentale. Hij speelde weergaloos stemmen tegen elkaar uit. Hij kon zes menselijke stemmen door elkaar vlechten en ze stuk voor stuk hoorbaar en verstaanbaar maken. Hoogtepunt was zijn samenwerking met librettist Lorenzo da Ponte. Hun Don Giovanni blijkt – ruim twee eeuwen na zijn ontstaan – nog altijd voer voor muziekwetenschappers en psychologen. Mozart en Da Ponte gaven hun vrouwenjagende hoofdfiguur niet meer dan twee korte aria’s, en toch is Don Giovanni ruim twee uur alom aanwezig. Ook Le Nozze di Figaro en Cosi fan tutte spotten met de wet van de goede afloop. De dubbele bodems in deze drie meesterwerken roepen ook in deze tijd nog vragen op.

Gluck

brak de ‘misplaatste ijdelheid van de zangers’

Christoph Willibald von Gluck bevrijdde halverwege de achttiende eeuw opera uit de wurggreep van de diva’s en divo’s. Hij zwoer in het voorwoord bij zijn opera Alceste dat hij ‘opera zou ontdoen van de misplaatste ijdelheid van de zangers, die het grootste en mooiste schouwspel belachelijk en vervelend maken’.
Tot zijn komst was het verhaal van de opera ondergeschikt aan de stemkunst van de diva’s en de castraten. Zij konden naar believen schrappen in stukken, kregen zesmaal zoveel betaald als de componist, en als ze een succesnummer uit een andere opera hadden, dan moest die maar gewoon ergens worden ingevoegd. Op die manier konden zij hun stemacrobatiek tentoonspreiden. Gluck daarentegen wilde muzikale drama’s maken ‘zonder de handeling te onderbreken door nutteloze en overbodige versieringen’. Hij streefde naar eenvoud en helderheid. En hij kreeg het voor elkaar. Na hem zou opera niet meer hetzelfde zijn.

Verdi

zaait dood en verderf onder zijn personages

De Italiaan Giuseppe Verdi ging nog een stap verder dan Gluck. Van hem hoefden de sterren niet eens meer mooi te zingen. ‘Er is mij niet veel gelegen aan die zogenaamde vocale perfectie’, schreef hij in een van zijn vele brieven. Toen hij een sopraan zocht voor de titelrol in Macbeth, wilde hij niet dat een van zijn favorieten, Eugenia Tadolini, deze meedogenloze moordenares zou zingen. Hij vond haar te goed. ‘Tadolini heeft een mooi en aantrekkelijk uiterlijk, en ik wil dat Lady Macbeth lelijk en boosaardig is. Tadolini bezit een prachtige, heldere, engelachtige en krachtige stem, maar Macbeth moet ruw, verstikt, donker en duivels klinken.’
Opera was al zo’n bevreemdende kunstvorm. Verdi wilde er alles aan doen om ervoor te zorgen dat de bezoekers het verhaal zouden geloven. Van een goede afloop is bij hem geen sprake. Hij zaait dood en verderf onder zijn personages. Maar op de achtergrond wiegt wel altijd een aanstekelijke hoempapa mee. Als het gaat om aria’s schreef hij de ene na de andere wereldhit. Op een gegeven moment werden zijn melodieën al op straat gezongen, voor de première van de opera waaruit ze afkomstig waren.

Puccini

baart opzien met armoedzaaiers

Het publiek keek er wel even van op: een opera die niet ging over koningen, adel of op zijn minst mensen behangen met geld en juwelen, maar een opera waarin een paar armoedige en ziekelijke studenten rondzwierven. In de tweede helft van de negentiende eeuw draafde plotseling de gewone man de glitter en glamour van de opera binnen. Bijvoorbeeld de dommige boerenknecht Nemorino in L’elisir d’amore van Gaetano Donizetti. Maar de grote hit in dit verismo-genre kwam op naam van Giacomo Puccini. La Bohème speelde zich af in het studentenmilieu van Parijs, waar in de winter op de karige zolderkamers de temperatuur ver beneden nul zakte. Even ontsnappen aan de dagelijkse werkelijkheid was er niet meer bij voor de operagangers. En evenals Verdi grossierde Puccini in onvergankelijke hits, die overal werden meegezongen. In Italië werd opera volksvermaak. Zijn muziek was bovendien beeldend. Volgens de Oscar-winnende componist Ennio Morricone maakte Puccini al filmmuziek, voordat de film bestond.

Wagner

schrijft ‘muziek met een uitroepteken’

Over film gesproken. Een man aan wie Hollywood veel te danken heeft, is Richard Wagner. Hij bedacht het leitmotiv, een herkenningsmelodie voor hoofdpersonen of voorwerpen. De filmindustrie zou decennia later dankbaar gebruik maken van zijn vondst. Star Wars is ondenkbaar zonder leidmotieven. Wagner was geen componist die simpelweg een libretto op noten zette, nee, hij schreef zijn opera’s van A tot Z zelf. Hij wilde werken maken waarin alle kunsten samenkwamen. Zijn ego was groot, en dat gold eveneens voor zijn scheppingen. Neem de cyclus Der Ring des Nibelungen: vier opera’s met een totale lengte van zo’n veertien uur, over de ondergang van een godenwereld. Toen hij op een dag besloot een korte, komische opera te componeren, kwam daar de vijf uur durende Meistersinger von Nürnberg uitrollen. Liefhebbers haten of verafgoden hem. Zijn klanken lijken dwars door het lichaam van de luisteraar heen te gaan. ‘Ik schrijf muziek met een uitroepteken!’ zei hij zelf.

Rossini

en zijn komische genie

De grootse ambities van Wagner waren aan Gioacchino Rossini niet besteed. Veel te hemelbestormend, vond de Italiaan. ‘Wagner kent mooie momenten’, erkende Rossini, ‘maar hele vervelende kwartieren.’ Hij was een natuurtalent, uit wiens pen de ene na de andere melodie vloeide. De legende wil dat Rossini vaak in bed componeerde. Als een vol vel bladmuziek uit zijn handen viel, dan schreef hij de aria liever opnieuw dan uit bed te gaan en het vel op te rapen. Rossini was de meester van de komische opera. Hij schreef er in zo’n twintig jaar een stuk of veertig. Op zijn zevenendertigste hield de Italiaan het voor gezien, en wijdde zich vanaf dat moment vooral aan culinaire geneugten. Maar met zijn laatste opera Willem Tell toonde hij de wereld dat hij ook een drama opera kon componeren. Onder zijn schare bewonderaars waren beroemde schrijvers als de Fransman Stendahl en de Duitse dichter Heinrich Heine. ‘Rossini, goddelijke maestro’, schreef Heine, ‘jij verspreidt je klinkende stralen over de wereld.’

Bizet

‘vergrijpt’ zich aan een zigeunerin

‘Ah, muziek! Wat een prachtige kunst! Maar wat een verschrikkelijk beroep!’ riep Franse componist Georges Bizet eens. Die gedachte zal zeker in hem zijn opgekomen na de première van Carmen. Die schokte het publiek. Hoe bestond het dat een componist een opera wijdde aan de zelfkant van de samenleving: een driehoeksverhouding tussen een hoerende en snoerende zigeunerin, een geile stierenvechter en een deserteur. Voor die vuiligheid kwamen de mensen niet naar het theater! De ontvangst was op zijn minst verdeeld. Bizet stierf drie maanden later, en maakte niet meer mee hoe Carmen tot kaskraker uitgroeide. Hij was in Frankrijk de pionier van wat later in Italië het verismo ging heten – de stijl die het rauwe leven verklankte. En dat bestaan fascineerde hem. ‘Als musicus zeg ik je’, schreef Bizet in een brief, ‘wanneer we overspel, fanatisme, misdaad, het kwaad en het bovennatuurlijke uitroeien, zou er geen enkele reden zijn om nog een noot te schrijven.’ Het publiek dacht er later ook zo over. Carmen werd het boegbeeld van de Franse opera.

Richard Strauss

schreef dé opera’s van de twintigste eeuw

De belangrijkste operacomponist van de twintigste eeuw was de Duitser Richard Strauss. Met schandaalopera Salomé begon zijn zegetocht in 1905. Klassiek opgeleid door zijn strenge vader – een hoornist – ontwikkelde hij zich geleidelijk tot een vernieuwer, die het orkest ongehoorde klanken ontlokte. In zijn opera’s kon hij – afgezien van vervreemdende harmonieën – een enorme sensualiteit oproepen. En hij begreep de stem als geen ander. Vraag tien zangeressen welke componisten het meest ideaal voor hen schreven en zonder uitzondering zullen ze antwoorden: Mozart en Strauss. Met zijn debuut maakte hij veel indruk op vakgenoot Gustav Mahler. ‘Die opera is het werk van een genie, borrelend van kracht en absoluut een van de belangrijkste kunstwerken die ons eeuw heeft voortgebracht.’ Aldus Mahler.

Lees en luister ook

• Muziek en Opera Bedkwartet

• Muziek en Opera Romantiek

• Muziek en Opera Mythe, magie en folklore

• Muziek en Opera Literatuur en kunst

• Muziek en Opera Geschiedenis en politiek

• Muziek en Opera Psychologische thrillers