Joost Galema | 26 juni 2017

Legende Gundula Janowitz

De stem van sopraan Gundula Janowitz in de Vier letzte Lieder van Richard Strauss roerde popster David Bowie tot tranen. ‘Haar vertolking voerde me mee naar een hemel zoals geen andere muziek kan.’ Ze viert haar tachtigste verjaardag met de prachtige 14cd-box A Voice from Heaven.

‘Naar welke domme koe heb jij nou geluisterd?’

Drie jaar geleden bracht de toenmalige Oostenrijkse bondspresident Heinz Fischer een bezoek aan Paus Franciscus. Hij bracht twee cadeaus mee naar Vaticaanstad: een oude gravure van de Weense Stephansdom en een album van de Oostenrijkse sopraan Gundula Janowitz. ‘Ik wist’, zei Fischer, ‘dat de paus als jongeman ooit één dag in Wenen was geweest, ergens in de jaren tachtig. Die avond bracht hij een bezoek aan de Wiener Staatoper, waar hij begeesterd werd door de stem van Janowitz.’ De bondspresident nam op audiëntie Mozarts opera Cosi fan tutte mee, een opname uit de Staatoper. Hoogtepunten daarvan zitten in de box A Voice from Heaven, waarmee het label Deutsche Grammophon de tachtigste verjaardag van Janowitz luister bijzet. Overigens raadt deze het zangers altijd af bij het studeren platen van anderen te gebruiken. Ze herinnerde zich nog een masterclass waarin een Chinese studente het Schubert-lied Nur wer die Sehnsucht kennt zong. ‘Ik moest haar meermaals onderbreken’, vertelde Janowitz, ‘omdat ze telkens dezelfde fout maakte. Uiteindelijk vroeg ik naar welke domme koe ze wel honderdmaal geluisterd had, zodat die noten zich verkeerd in het hoofd hadden opgeslagen. Het meisje aarzelde. “Nou, van wie was die plaat?” dramde ik door. “Van u”, antwoordde ze.’
Janowitz kon er smakelijk om lachen.

Von Karajan beloofde haar de wereld te tonen

Janowitz werd geboren op 2 augustus 1937 in Berlijn, maar ze groeide op in het Oostenrijkse Graz, in het land van haar vader. Haar muzikale opvoeding begon op haar zevende met de viool. In Graz stapte ze over op zang. Eind jaren vijftig deed ze auditie bij de beroemde dirigent Herbert von Karajan. ‘Als je belooft hard te werken, dan laat ik je de wereld zien’, zei hij. Begin 1960 debuteerde Janowitz onder hem in Mozarts Le Nozze di Figaro in de Wiener Staatsoper, een theater dat ze haar hele operaloopbaan van drie decennia trouw zou blijven. Ze vond het heerlijk om deel uit te maken van een soort zangersfamilie, waar – net als in de Wiener Philharmoniker – oudere generaties hun kennis doorgaven aan de jongeren. Het was voor haar een vertrouwde traditie, en ze dwaalde zelden naar andere gebieden. Aan haar optreden als Sieglinde in Wagners Die Walküre in de New Yorkse Metropolitan Opera bewaarde ze geen goede herinneringen. Amerikanen houden nu eenmaal van power-zangers, en dat was Janowitz niet. Het grote publiek maakte kennis met haar stem in het gevangenisdrama The Shawshank Redemption, een bioscoophit over een man die jaren onschuldig vastzit voor moord, en die op een dag het duet ‘Sull’aria che soave zeffiretto’ uit Le Nozze di Figaro over de luidsprekers laat klinken. De veroordeelden kijken overal in Shawshank verbaasd op als ze de zwevende stemmen van Gundula Janowitz en Edith Mathis horen. Het moment beklijfde in het geheugen van iedereen die de film zag.

**‘Haar Vier letzte Lieder overstijgen alles’, zei David Bowie**

Vorig jaar schreef de Britse sopraan Elizabeth Watts een lofzang op de stem van Janowitz in het gezaghebbende muziekblad Gramophone. ‘Veel van mijn zuurverdiende geld besteedde ik in mijn jonge jaren in de platenwinkel aan haar opnamen’, schrijft ze. Janowitz deed bij Watts de liefde ontwaken voor Richard Strauss. ‘Een vriend op de universiteit liet me zijn Vier letzte Lieder horen. Ik zei tegen mijn moeder dat ik daar een opname van moest hebben. Met mijn verjaardag in aantocht, ging ze naar de muziekwinkel in Norwich. Daar vroegen ze de verkoper welke opname hij haar zou aanraden. Ze kwam met twee cd’s thuis. Lisa della Casa was mooi, Janowitz verslavend. Ik draaide de cd onophoudelijk, zo geraakt was ik door haar zang en de tederheid.’
Popster David Bowie onderging een soortgelijke ervaring. ‘Haar vertolking overstijgt alles. Ze hunkert liefdevol naar een leven dat vervaagt. Ik ken geen muziek of uitvoering die me zo ontroert.’ Als over een eeuw de mensen haar zang nog kennen, zal dat zijn vanwege die Vier letzte Lieder. De liederen die Strauss eind jaren veertig – vlak voor zijn dood – schreef zitten in twee mooie versies in de nieuwe box: een live-opname met Bernard Haitink en de door iedereen gelauwerde uitvoering met haar beschermheer Von Karajan. Hun innige muzikale samenwerking eindigde net zo abrupt als hij begon. Na een Deutsches Requiem van Brahms in Salzburg kuste hij haar hand en zei vaarwel. ‘Typisch Von Karajan’, zei Janowitz later. ‘Hij had alleen belangstelling voor de laatste en nieuwste ontwikkelingen of het nu ging om auto’s, opnametechniek of zangers. Zo was hij.’ Toch kijkt ze niet om in wrok. ‘Afgezien van mijn ouders heb ik aan hem het meeste te danken in het leven. In muzikaal opzicht was ik zijn kind. Aan hem durfde ik mezelf als zangeres toe te vertrouwen.’

‘De stem van Janowitz is zowel zon als maan’

In een interview werd haar eens gevraagd wat haar favoriete rollen waren. ‘De drie A’s’, antwoorde Janowitz. ‘Donna Anna uit Mozarts Don Giovanni, Agathe uit Der Freischütz van Von Weber, en titelheldin Arabella van Strauss.’ Daar kunnen nog gerust twee A’s bij: Ariadne auf Naxos van Strauss en Gravin Almaviva uit Le Nozze di Figaro.
Volgens de Duitse muziekjournalist en schrijver Jürgen Kesting komen stemmen in drie soorten: goud, zilver en koper. De eerste glanst het meest, de tweede betovert het meest, en de derde is het krachtigst. ‘In het zingen van Janowitz smelten twee metalen samen’, schrijft hij. ‘Haar stem kan warm gloeien als de zon, maar ook schijnen met het zilveren koelheid van de maan.’