Focus Een Texaan betoverde Moskou

De kansloze won in het huis van de aartsvijand

‘Op 8 mei 1958 regende het serpentines boven Broadway. Ze verduisterden de lucht op die toch al grijze dag in New York en dwarrelden neer op de uitzinnige, met vlaggen zwaaiende menigte. Midden in een optocht van schoolfanfares en brandweerkorpsen zat een jonge Amerikaan boven op een Continental-cabrio, vol ongeloof grijnzend met zijn hand op zijn hart. Hij was even lang, slank en blond als Charles Lindbergh, maar hij was geen beroemde solopiloot, wereldleider, sportman of oorlogsheld. Het middelpunt van alle opwinding was een 23 jaar oude klassieke pianist uit een klein stadje in Texas, die kort daarvoor had meegedaan aan een concours.’
Zo begint Nigel Cliff zijn net verschenen biografie Moskouse Nachten, over de pianist Van Cliburn, een van de opmerkelijkste musici uit de tweede helft van de twintigste eeuw. In het voorjaar van 1958 stonden ruim honderdduizend New Yorkers langs de weg te juichen voor iemand die het onmogelijke had gepresteerd. Hij deed – als kansloze – mee aan het Tsjaikovski Concours in Moskou, in het huis van de aartsvijand, en hij won.

‘Is hij de beste?’ blafte Chroesjtsjov. ‘Geef hem dan de prijs’

Die overwinning was bijzonder, want de kapitalistische Verenigde Staten en de communistische Sovjet-Unie stonden in die jaren als twee ideologische blokken tegenover elkaar. Op allerlei gebieden waren ze elkaars rivalen. Als het ging om sport, wetenschap of militaire kracht, maar ook de kunst wilden de kemphanen elkaar aftroeven. Dus niemand gaf ook maar één dollar voor de kansen van een jonge en onbekende pianist uit Texas die zijn geluk ging beproeven voor een Russische jury bij een Russisch concours. Het was vooraf al duidelijk dat de Sovjet-dictatuur had bepaald dat er een Russische winnaar moest komen. De wedstrijd tussen de pianovirtuozen was immers bedoeld op de superioriteit van het communisme over het kapitalisme te bevestigen. Maar, zoals Cliff schrijft, ‘op het moment dat de jonge Amerikaan met de dikke rossige bos krullen plaatsnam achter de piano, ontplofte er een nieuw krachtig wapen in de Sovjet-Unie. Het wapen van de liefde: de liefde van één man voor de muziek, een man die een hartstochtelijke band tot stand bracht tussen hem en een heel volk.’ Want tijdens zijn optreden in Moskou sloot het publiek in de zaal Cliburn in hun hart. Hij kreeg een ovatie van acht minuten. De jury raakte in verwarring. Wat moesten ze doen met deze gedoodverfde verliezer? Ten einde raad belden ze met de Sovjet-leider zelf, Nikita Chroesjtsjov. ‘Is hij de beste?’ blafte de partijleider in de telefoon. Ja, moest de jury toegeven. ‘Geef hem dan de prijs’, zei Chroesjtsjov.

‘Ik ben geen ster, maar slechts een sensatie’

Daarna groeide Van Cliburn uit tot een wereldster. De fanclub van popster Elvis Presley in Chicago was zelfs zo onder de indruk van de klassieke pianist dat zij zichzelf transformeerde tot de Van Cliburn-fanclub. Zou muziek dan misschien kunnen bijdragen aan de wereldvrede? vroegen mensen zich af. Hij werd bij thuiskomst op het vliegveld in New York bestormd door hordes journalisten. ‘U moet wel het idee hebben dat u een ster bent?’ vroeg een van hen spottend. ‘Ik ben geen ster’, antwoordde Cliburn. ‘Ik ben alleen maar een sensatie.’
Dat zijn zege ook een politieke overwinning was, ontging Van Cliburn in eerste instantie, zei hij vijftig jaar later in een interview. ‘Ik voelde me simpelweg zo betrokken bij de vriendelijke Russen die zo hartstochtelijk van muziek hielden.’ Hij had een prachtige warme klank. Jurylid en pianist Sviatoslav Richter noemde hem een genie. ‘En dat zeg ik niet snel over uitvoerende musici’, voegde hij eraan toe.
Iedereen in Amerika wilde de pianist horen, het liefst met de twee werken waarmee hij zoveel indruk had gemaakt in Moskou: het Eerste Pianoconcert van Tsjaikovski en het Derde van Rachmaninov. Het betekende dat hij minder tijd kreeg zich te ontwikkelen als musicus, iets wat hij later betreurde. ‘Ik was nog slechts 23’, zei hij, ‘maar het voelde alsof ik al twintig jaar meeliep. Ik vond het opwindend dat iedereen me wilde horen en zien. Al bracht dat ook veel druk met zich mee.’
Die druk werd hem uiteindelijk twintig jaar later te veel. In de jaren zestig speelde hij steeds minder concerten. En in 1978 trok hij zich terug van het podium, op een moment dat de meeste pianisten op hun top zijn. Een decennium later keerde hij toch weer terug, nadat de Amerikaanse president Reagan hem uitgenodigd had voor een optreden in het Witte Huis tijdens een bezoek van Sovjet-leider Gorbatsjov.

Zijn moeder liet hem ‘het oog van de klank’ zoeken

Van Cliburn leefde de droom van zijn moeder, Rildia Bee O’Brien. Zij kreeg les in New York van een oud-student van Franz Liszt. Maar haar moeder verbood haar in de jaren twintig een loopbaan als concertpianist na te jagen. En dus trouwde ze met Harvey Lavan Cliburn, die werkte bij een oliemaatschappij in Texas. Daar werd in 1935 hun enige kind geboren, een zoon die al vanaf zijn derde jaar pianoles kreeg van zijn moeder. Zijn vader had liever gezin dat hij een medische zendeling geworden was, maar hij onderkende het talent van zijn zoon en bouwde voor hem een studio in de garage.
Als 13-jarige won hij zijn eerste concours. Zijn moeder vond het tijd om hem los te laten en liet hem auditie doen op de Juilliard School of Music in New York. Hij kreeg een beurs aangeboden, maar Van weigerde – hij wilde alleen bij zijn moeder studeren. ‘Mijn moeder had een prachtige stem’, vertelde hij. ‘Van haar leerde ik dat de menselijke stem het mooiste instrument is. Van haar leerde ik dat je op de piano dat geluid moet zoeken, “het oog van de klank”, noemde ze dat.’
Op zijn zeventiende vertrok hij dan toch naar Juilliard. Drie jaar later kenden beroemde musici als pianist Rudolf Serkin, en de dirigenten Leonard Bernstein en George Szell hem een grote prijs toe. Afstuderen was er daarna niet meer bij. Het concertpodium riep. Oordelen over zijn spel liepen uiteen. Over het algemeen vonden de kenners dat hij als musicus – misschien mede door het vroege succes in Moskou – nooit echt de volwassenheid bereikte. Na een uitvoering van het Vijfde Pianoconcert van Beethoven schreef de beroemde criticus Harold C. Schonberg: ‘Het was de vertolking van een oude jongeman, maar zonder een jeugdige bevlogenheid en zonder de mildheid van de ouderdom.’

Een concours als blijvende herinnering

Over zijn privéleven bleef Van Cliburn altijd discreet. Zijn homoseksualiteit wist hij lang verborgen te houden. Het geheim kwam op pijnlijke manier naar buiten toen zijn relatie na zeventien jaar strandde en zijn partner miljoenen van hem eiste in een rechtszaak. Hij kreeg niets, maar de publicitaire schade was groot en pijnlijk voor Van Cliburn. Hij trad na zijn terugkeer met wisselend succes op. Overal werd hij weliswaar nog gelauwerd, maar zijn kunst zelf leek zijn glans voorgoed te hebben verloren. Soms zat er nog een prachtig recital tussen. Niettemin waren er ook de fiasco’s. In 1998 kreeg Van Cliburn in Fort Worth een paniekaanval gedurende het Tweede Pianoconcert van Rachmaninov. Zijn geheugen liet hem in de steek in het slotdeel en hij viel bewusteloos van zijn kruk.
Een aantal rijke Texanen riep – als eerbetoon aan hun pianist – in 1962 het Van Cliburn Concours in het leven, een wedstrijd die zijn vijfitende editie beleeft en waarvan deze week de finales plaatsvinden. Het is vooral dat concours dat zijn naam en roem de afgelopen jaren in stand heeft gehouden. En enkele prachtige opnamen, van vooral de muziek van de hem zo geliefde Russen.

Aanbevolen opnamen

Lees en luister ook

• Album van de week Grigory Sokolov

• Focus Seong-Jin Cho & Horowitz

• Instrument Piano

• Focus Chopin Concours

• Muziek en Pianoles

• Top 5 Videotutorials Mondscheinsonate