Stijn van der Schoor | 28 juni 2017

Het meesterwerk Vier letzte Lieder

Richard Strauss nam met zijn Vier letzte Lieder afscheid van de wereld en van het leven. Althans, dat denken velen. Maar klopt dit ook?

Een laatste zucht

Het is 1948 en de wereld begint te ontwaken uit een verschrikkelijke droom. Twee wereldoorlogen hebben de mensheid fundamenteel getransformeerd. Terwijl men in Duitsland volop experimenteert met radicaal nieuwe muziek, klinkt in de Londonse Royal Albert Hall nog een echo uit het verleden. De premiere van Richard Strauss’ Vier Letzte Lieder is het einde van een tijdperk. Centraal staat de oude garde, dirigent Wilhelm Furtwängler en sopraan Kirsten Flagstad. Om hen heen is de wereld onherkenbaar veranderd. Compleet atonale en conceptuele muziek is de toekomst, Romantische muziek is ‘not done’ – die had tenslotte tot het fascisme geleid. Strauss en zijn muziek worden gezien als passé, relikwieën uit een pijnlijk verleden. De Vier Letzte Lieder zijn een laatste zucht van de oude wereld.

Frühling

Hoe anders was de situatie veertig jaar eerder, toen Strauss aan het front stond van radicale muzikale ontwikkelingen. De wereld was anders, onstuimig en spannend – er stond iets te gebeuren, al wist niemand precies wat. Strauss maakte onderdeel uit van deze veranderende wereld. Vanwege zijn onverklaarbare en vooruitstrevende harmonieën en samenklanken krabde zelfs Arnold Schoenberg zich achter de oren. Ook qua thematiek behoorde Strauss tot de Weense avant-garde. Zijn opera Salome uit 1906 was hét gesprek van de dag. Niet verwonderlijk, de scène waarin Salome het afgehouwen hoofd van Johannes de Doper kuste was ongekend.
Frühling, het eerst lied uit de Vier letzte Lieder, doet erg denken aan deze vroege periode van Strauss. Gebaseerd op Hermann Hesse’s gelijknamige gedicht, verklankt het optimisme, een soort jeudige onbezonnenheid. De sopraan zweeft en dartelt rond, het orkest is een bloeiend landschap. Duistere klanken doemen echter regelmatig op. Zijn het de voorboden van aankomend leed? De levenslust lijkt het echter te winnen. Vredig eindigt het lied met een langzaam ondergaande zon.

September

Vredig bleef het niet. Twee afschuwelijke wereldoorlogen vernietigden het geloof in de Westerse beschaving compleet. De omstuimigheid uit het begin van de eeuw mondde uit in een symfonie van geweld en dood. September kondigt de dood van de zomer aan, de herfst doet zijn intrede. Windachtige melodieën blazen alle hoop langzaam weg. Een kale vlakte is alles wat overblijft.
Ook Strauss zelf was niet zonder kleerscheuren uit deze periode gekomen. Zijn dubieuze functie als voorzitter van de Reichsmusikkammer tijdens de Tweede Wereldoorlog, het nazi-instituut voor muziekcensuur, gaf hem het stempel ‘fout’. Uiteraard was de werkelijkheid gecompliceerder. Strauss’ gedeeltelijk Joodse familie bracht hem in een benarde situatie. Zijn deelname aan het nazi-regime was dan ook noodgedwongen – een overtuigd nazi was hij niet. Hij nam het vaak op voor Joodse musici en componisten en kwam in de problemen vanwege negative uitlatingen over de nazi-partij. Het mocht echter niet baten. Na twee wereldoorlogen was de Duitse cultuur, inclusief Strauss’ muziek, toe aan vervanging. De Holocaust vroeg om een schone lei.

Beim Schlafengehen

Strauss moet zich verloren hebben gevoeld. Zijn land was tot een ruïne verworden, zijn cultuur besmeurd en zijn integriteit werd in twijfel getrokken. Nieuwe geluiden doemden overal op. Muziek die tijdens de oorlog door het regime verboden was, zogeheten ‘Entartete Musik’, stond symbool voor een nieuw begin. Strauss’ vroegere aanzien als revolutionair en muzikale held was weg. Hij vluchtte met zijn vrouw naar Zwitserland, maar de heimwee bleef knagen. Alles waar hij ooit voor had gestaan was verdwenen. Deze nostalgie en weemoedigheid zijn te horen in het lied Beim Schlafengehen, net als September op een tekst van Hermann Hesse. Het verlangen naar het slapen, de dood, is sterk.

Im Abendrot

Toch heeft Strauss de Vier letzte Lieder niet als afscheidsliederen geschreven. Het was namelijk niet Strauss, maar diens uitgever en vriend Ernst Roth, die de vier liederen bundelde. De componist was mogelijk zelfs met een vijfde lied bezig. Zijn dood weerhield hem er echter van het te voltooien. De Vier letzte Lieder was geen bewuste zwanenzang, maar een vakkundig samengesteld portret van Strauss’ leven, gebundeld door een bewonderaar.
Het laatste lied van de Vier letzte Lieder heeft misschien wel het meest bijgedragen aan de mythe van Strauss’ muzikale afscheidsbrief. Im Abendrot – op een tekst van Joseph von Eichendorff – verhaalt over twee oude geliefden, die samen de dood tegemoet treden. ‘Bald ist es Schlafenszeit’, ‘het duurt niet lang meer voor het tijd is om te gaan slapen’. Hun tijd is voorbij. In het geval van Strauss en zijn vrouw was dat ook echt zo, beiden stierven kort nadat Strauss het lied voltooide. De toekomst eiste haar plek op. Pierre Boulez’ Tweede Piano Sonate, ook geschreven in 1948, laat de contrasten zien en horen. Weg was de emotionele taal van de Duitse Romantiek. Dat betekent echter niet dat Strauss’ muziek gedateerd is. Integendeel. De Vier letzte Lieder blijven ons ook nu nog betoveren en ontroeren. Een tijdloos meesterwerk.