Joost Galema | 08 februari 2017

Muziek en Virginia Woolf

Ze werd een beroemd romanschrijfster, maar Virginia Woolf geloofde dat muziek de waarheid het dichtst benaderde. Voor een ballet liet Max Richter zich door drie van haar boeken inspireren.

Richter richt zich op geheiminnige onderstromen

‘Woorden, Engelse woorden, ze zijn vol van echo’s, van herinneringen, van gedachten.’ Kerkklokken en een stem uit vervlogen tijden vormen het begin van het album Three Worlds: Music from Woolf Works, een selectie uit de bijna twee uur muziek die Max Richter enkele jaren terug schreef voor The Royal Ballet in Londen. Vier jaar voor haar zelfmoord sprak de schrijfster Virginia Woolf (1882-1941) deze woorden in voor de BBC-radioserie Words Fail me. Onderwerp van haar lezing was vakmanschap, en de ontoereikendheid van taal, die ze dagelijks ervoer. ‘Woorden zijn er al zo lang, op de mensen hun lippen, in hun huizen, in de straten, in de velden’, zegt Woolf. ‘Ze hebben allerlei betekenissen, dragen allerlei herinneringen, en zijn in het verleden getrouwd geweest met zoveel anderen.’
Taal schoot doorgaans tekort, vond Woolf, muziek daarentegen zag zij als een volmaakte uitdrukking, de kunstvorm die de waarheid het dichtst benaderde – iets waarnaar woorden slechts konden streven. In haar roman The Voyage Out schrijft ze dat het lijkt ‘alsof niemand ooit zei wat hij meende, of sprak over de gevoelens die in hem huisden – daar was de muziek voor.’
In de balletmuziek van Richter heersen vooral die geheimzinnige onderstromen van de muziek, dat wat niet in woorden te vatten is, een werkelijkheid die altijd vloeibaar en doorzichtig blijft als water. Het doet sterk denken aan de stijl van stream of consciousness , waarvan Woolf een belangrijk vertegenwoordiger werd. Daarbij is het uitgangspunt de grillige gedachtestroom die vaak in het hoofd van mensen omgaat.

Woolf leerde voor haar schrijven veel van componisten

Woolfs vader was redacteur en literair criticus, die zijn kinderen liet scholen in de kunsten, zoals dat in het Victoriaanse Engeland eind negentiende eeuw het gebruik was. In haar jeugd bezocht ze veel opera’s, en later hielden haar man Leonard Woolf en zij er een grote platencollectie op na. Tegenwoordig is dat gewoon, maar in het begin van de twintigste eeuw waren platenspelers dure liefhebberijen. In veel van haar boeken speelt muziek een belangrijke rol. Dat gebeurt in anekdotische zin – een diva smijt haar partituur woedend op de grond of een knoop springt van een jas tijdens het langzame deel van een pianosonate – maar ook als het gaat om haar visie op maatschappelijke vraagstukken, zoals feminisme en nationalisme. In Night and Day gebruikt ze de opera’s van Mozart om kritiek te kunnen leveren op de overheersende rol van mannen in de samenleving.
En Woolf gebruikt de stijlvormen uit de muziek in haar literatuur. Van de Ring-cyclus van Wagner leert ze hoe je van vertelperspectief kunt wisselen, door het woord te geven aan verschillende karakters. Bij één verteller kun je nooit iets doen met de onuitgesproken gedachten van de andere hoofdpersonen. Veel van de aria’s van Wagner worden wel gezongen op het toneel, maar spelen zich af in het hoofd van de zanger. Soms schrijft ze een verhaal in een muzikale vorm, een fuga of een sonate. Literaire onderzoekers bestudeerden de verwevenheid tussen taal en muziek in haar werk. De Engelse Emma Sutton schreef er zelfs een boek over: Virginia Woolf and Classical Music: Politics, Aesthetics, Form. Een recensent schreef daarover: ‘Ik zal nu nooit meer The Voyage Out kunnen lezen, zonder te bedenken dat dit ook een bespiegeling is over Wagners opera Tristan und Isolde.

‘Woolfs boeken zijn altijd diep menselijk’

Woolfs werk is niet eenvoudig ergens onder te brengen, vindt componist Max Richter. ‘Het is diepzinnig, visionair, gedurfd, experimenteel, maar ook bij tijd en wijle speels, persoonlijk, intiem en altijd diep menselijk.’ Hij schrijft dat hij een obsessie voor haar boeken koesterde toen hij een twintiger was. Drie van haar boeken – Mrs Dalloway, Orlando en The Waves – koos hij als uitgangspunt voor een bijna twee uur durende balletvoorstelling. Richter werkte twee jaar aan het vinden van een vorm. ‘Het zijn drie verschillende werelden, die dus allemaal vroegen om een eigen muzikale grammatica. En toch moesten ze eveneens één geheel vormen, de stem van de schrijfster in verschillende toonsoorten. Hoe kon ik die drie boeken met elkaar verbinden, was mijn fundamentele vraag’, schrijft Richter in het voorwoord van zijn album.
Het eerste deel Mrs Dalloway gaat over de kracht maar ook het misleidende van de herinnering. Orlando gaat over innerlijke veranderingen, waarvoor de minimalist Richter koos voor de variatievorm:
één thema in verschillende gedaanten. Hij benutte daarvoor de eeuwenoude Folia, een baslijn uit de muziekgeschiedenis die vele beroemde componisten bewerkten: Vivaldi, Corelli, Bach, Händel, om maar een paar te noemen.
Het is muziek, waarbij – de titel zegt het al – de waanzin
om de hoek ligt. De waanzin die uiteindelijk ook Woolf tot zelfmoord dreef. Niet voor niets besluit Richter vermoedelijk zijn drieluik met The Waves, muziek die hij vooraf laat gaan door het lezen van Woolfs zelfmoordbrief aan haar man. Eind maart 1941 propte de schrijfster haar kleding vol stenen en wierp zichzelf in de rivier de Ouse. Golven, eenzaamheid en de mysterieuze wereld onder water voeren de luisteraar naar een verstild einde.