Joost Galema | 26 januari 2017

Focus Revolutiejaar 1917

L’Histoire se répète, zeggen de Fransen. De geschiedenis herhaalt zich, al is het nooit in precies dezelfde vorm. Een eeuw geleden greep het Russische volk de macht. Althans, dat claimden de communisten. Nu gebeurt iets soortgelijks in Amerika. Althans, dat beweert de nieuwe machthebber Donald Trump. Het roerige revolutiejaar staat nu beschreven in noten op het nieuwe album The Year 1917 – Music in Turbulent Times.

‘In elke klaproos zouden wij blijvend bloeden’

Wanhoop regeerde in de Grote Oorlog: gas vergiftigde de lucht en bloed en kogels de grond. In dat eindtijddecor maakte de Canadese schrijver en arts John McCrea zijn beroemde gedicht In Flanders Fields, over de slagvelden rondom het Belgische Ieger. Hij beschreef hoe tussen de eindeloze rijen van grafkruisen op het grauwe strijdtoneel de klaprozen gewoon bleven bloeien, hoe in de hemel de leeuweriken boven het geweervuur probeerden uit te zingen. Zijn het symbolen van hoop in een wereld die tot ondergang lijkt gedoemd? Nog altijd dragen de Britten bij elke herdenking een poppy, een klaproos. Twee jaar later nadat McCrea aan zijn schrijftafel – of wat daarvoor moest doorgaan – plaatsnam, zette de Amerikaanse componist John Ives dit iconische gedicht op muziek. We schrijven het jaar 1917, toen het lied werd geboren, en de Verenigde Staten uit hun isolement stapten, een gewapend conflict in, waarmee de Grote Oorlog een Wereldoorlog werd. En in die ten slotte beslissende wending verborg zich al de kiem voor een nieuw gevecht. lering trekken uit de geschiedenis was moeilijk. En McCrea voorvoelde dat al aan het slot van zijn gedicht.

Jij, die nu na ons leeft, wij reiken je de toortsen,
verhef ze naar het licht, roep ieder een nieuwe held:
verbreekt jij onze trouw, dan wordt in wreedste koortsen
ons ’t heilig verbod te slapen in dit veld:
in elke klaproos zouden wij blijvend bloeden!

Op zijn tiende zag Sjostakovitsj Lenin per trein in Petersburg aankomen

In 1917 leek de Eerste Wereldoorlog nog uitzichtloos. Het Westen was een omploegde dodenakker. Ook in het oosten woedde een strijd, in Rusland. Daar verdreef een volksopstand in oktober de tsaar. De communisten vestigden er een nieuwe staatsvorm: de dictatuur van het proletariaat. Lenin en zijn revolutionairen beloofden de Russen een heilstaat, waarin iedereen gelijk zou zijn, waarin de gewone Rus zou zegevieren. ‘Het is waar dat vrijheid kostbaar is’, vond Lenin. ‘Zo kostbaar dat het zorgvuldig gerantsoeneerd moet worden.’ De componist Dmitri Sjostakovitsj schreef over deze revolutie zijn Twaalfde Symfonie, met de veelzeggende bijnaam Het Jaar 1917. Aanvankelijk liep hij jarenlang rond met het idee om een cantate of symfonie over het leven van Lenin te maken. Als tienjarige jongen had hij in 1917 de revolutionair in Sint-Petersburg zien aankomen per trein. Hij stond op het station. Maar een ode aan Lenin kreeg hij niet voor elkaar, zo vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Zo’n twee decennia later, aan het slot van de vijftiger jaren, pakte hij het idee weer op. Maar ook toen faalde Sjostakovitsj. Uiteindelijk schreef hij zijn Twaalfde Symfonie, over een paar cruciale gebeurtenissen in het jaar van de Russische Revolutie, zoals het derde deel dat hij ‘Aurora’ noemde, naar de militaire kruiser die het eerste schot afvuurde op het Winterpaleis In Sint-Petersburg, een daad die het begin van de Oktober Revolutie inluidde. De symfonie werd bijna fijngemalen in de molens van de muziekgeschiedenis, want het Westen zag – en ziet vaak nog – deze muziek als onversneden communistische propaganda. Het Jaar 1917 schreef Sjostakovitsj per slot van rekening geschreven ter ere van het 22^ste Communistische Partij Congres.

Niet iedereen was in de ban van oorlog en revolutie

In de muziek uit 1917 kwamen de onrustbarende ontwikkelingen van die tijd grotendeels terug. Al wilden sommige componisten er ook aan ontsnappen. De Fransman Maurice Ravel – chauffeur aan het front in Verdun – componeerde een zesdelige pianosuite als gedenksteen voor bevriende kunstenaars die in de Eerste Wereldoorlog sneuvelden. Maar de muziek zelf grijpt terug op de barok, op componist François Couperin, alsof Ravel terugverlangt naar vroeger tijden, naar een onschuld die verdwenen is. Maar stukken op het album als Fontane di Roma van Ottorino Respighi, El sombrero de tres picos van Manuel de Falla of The Planets van Gustav Holst lijken aan de andere kant weer ver verwijderd van de grauwe werkelijkheid van 1917, het jaar waarin ze gecomponeerd werden of in première gingen. Het duidt erop dat elders het leven gewoon doorging, dat oorlog en revolutie niet iedereen in hun ban hielden. En dat duisternis niet definitief greep kreeg op de muziek. Dat is een eeuw later misschien nog wel iets om moed en hoop uit te putten.