Joost Galema | 19 januari 2017

Legende Mstislav Rostropovitsj

‘Rostropovitsj is een larger-than-life belichaming van geest, verbeelding en kracht’, zegt zijn leerling David Geringas. De Rus maakte van de cello net zo’n geliefd instrument als de viool en de piano. Tien jaar na zijn dood eert label Deutsche Grammophon hem met een 37cd-box. Legendarische opnamen van een cellist die ‘een heelal op zichzelf was’.

Een kalende vreemdeling in de trein

Begin jaren zeventig reisde Olga Ivinskaja, minnares van de Russische schrijver Boris Pasternak, op een dag met de trein van Leningrad naar Moskou. Ze moest haar coupé delen met een vreemdeling, een kalende veertiger. Rustig pakte ze wat zaken voor onderweg uit. Daaronder zat een tijdschrift dat een feuilleton van een bekende Sovjet-schrijver bevatte.
‘Hoe kunt u zulke rotzooi lezen?’ vroeg de man tegenover haar. ‘Ik lees alleen schrijvers die niet gepubliceerd mogen worden.’
‘Zoals?’ vroeg ze.
Hij noemde als voorbeeld Alexander Solzjenitsyn, die onder het Stalin-bewind acht jaar in een werkkamp doorbracht. Zijn barre ervaringen tekende hij op in het boek De Goelag Archipel, dat door de autoriteiten verboden werd, maar – met gevaar voor eigen leven – wel illegaal te lezen was. ‘Ik vind hem beter dan Tolstoj’, zei de man. ‘Maar u zult Solzjenitsyn wel niet lezen.’
De hele nacht dronken de twee champagne en spraken over de verbannen schrijver en de mensen die hem steunden. ‘We discussieerden en ruzieden zelfs’, herinnerde Ivinskaja zich. ‘Ten slotte zei hij: “Solzjenitsyn heeft zichzelf niet verloochend, zoals Pasternak. Weet u dat de cellist Rostropovitsj nadat hij Solzjenitsyn één keer had ontmoet bij een recital, de schrijver in huis nam, en alles wat hij had met hem deelde? En nu regelt hij een woonvergunning voor hem in Moskou. Hij klimt in de hoogste boom, zonder angst.” Lange tijd sprak hij vurig over de vriendschap tussen schrijver en cellist. Pas later begreep ik dat de man tegenover mij Rostropovitsj zelf was.’
Vlak daarna werd De Goelag Archipel een bestseller in het Westen. Het leidde tot een onhoudbare situatie voor Solzjenitsyn en Rostropovitsj, die beiden in ballingschap gingen. Een kunstenaar die in de smaak viel in het kapitalistische Westen was een vijand van het communisme. Ivinskaja had dat gezien toen haar geliefde Pastenak in 1958 de Nobelprijs voor de literatuur kreeg. De erkenning vanuit het Westen betekende zijn ondergang in het oosten. Pas dertig jaar later mocht de zoon van de inmiddels overleden schrijver diens Nobelprijs in ontvangst nemen. En bij die gelegenheid speelde Rostropovitsj een Cellosuite van Bach.

‘Rostropovitsj was een heelal op zichzelf’

De alles verterende hartstocht waarmee Rostropovitsj in de trein naar Moskou sprak met Ivinskaja kenmerkte hem als mens en als cellist. ‘Hij was een lawine, een larger-than-life belichaming van geest, verbeelding en kracht’, schrijft zijn leerling David Geringas in het boekje bij de nieuwe cd-doos met alle opnamen die Rostropovitsj maakte voor het label Deutsche Grammophon. Tussen 1963 en zijn vrijwillige ballingschap ruim tien jaar later kreeg cellist Geringas les van de grote meester. ‘Rostropovitsj was niet alleen een cellist, dirigent, pianist en componist, maar hij was een heelal op zichzelf. Hij onderwerp waarin hij ons onderwees was de wereld van muziek, van de mensheid, van gevoelens, vanhet intellect, van het begrijpen. Hij liet ons zien hoe we ons horizon konden verbreden.’
Wanneer Geringas en zijn medeleerlingen in de vroege ochtend het Tsjaikovski Conservatorium in Moskou betraden, wisten ze altijd meteen of Rostropovitsj er was, vanwege de doordringende geurspoor van zijn after shave dat dan in de gangen hing. Zijn lessen waren bronnen van inspiratie, aanmoedigingen ook om muziek niet te reproduceren, maar tot leven te wekken.

Chagall schilderde een cello met zijn gezicht

Rostropovitsj werd negentig jaar geleden geboren in het Azerbeidjaanse Bakoe, als kind van een pianiste en een cellist. Zijn vader was een leerling geweest van de beroemde Catalaan Pablo Casals, de man die de cello aan het begin van de twintigste eeuw als solo-instrument op de kaart zette. De zwangerschap duurde liefst tien maanden. Later vroeg hij zijn moeder vaak: ‘Waarom heb je die extra tijd niet gebruikt om voor mij een mooier gezicht te boetseren.’ Ze antwoordde steevast: ‘Ik heb die maand benut om aan je handen te werken.’
Hij bezat ongelooflijk mooie handen, herinnert Geringas zich. Zijn lange en platte vingers vroegen om een nieuwe techniek op de cello. ‘Al jong kreeg Rostropovitsj de boodschap dat hij met die handen nooit mooie en warme klanken voort zou kunnen brengen. Maar hij ontdekte dat wanneer hij zijn vingers niet gebogen maar plat op de snaren zette, hij niet alleen een prachtige toon uit zijn instrument kon toveren, maar ook een rijk palet aan klankkleuren.’
Hij vergroeide zelfs zodanig met zijn instrument dat de schilder Marc Chagall hem afbeeldde als een cello met Rostropovitsj gezicht.
Elk optreden gaf hij zijn beste krachten. In de tijd dat hij zich sterk maakte voor Solzjenitsyn verbood de Sovjet-regering hem in het buitenland op te treden. En dus reisde hij naar de uithoeken van de communistische ‘heilstaat’. Op een dag speelde hij in het uiterste oosten een concert, waarbij welgeteld één luisteraar kwam opdagen. Hij speelde het hele programma met de intensiteit die hij altijd tentoonspreidde. Zijn pianist vroeg hij of die wat luider kon spelen, ‘zodat ze ons in Amerika kunnen horen’. Alaska lag op minder dan tachtig kilometer afstand, aan de andere kant van de Beringzee. Een paar jaar later zouden Rostropovitsj en zijn vrouw – de sopraan Galina Vishnevskaja – vrijwillig in ballingschap gaan in Verenigde Staten. Ze waren alle pesterijen van de overheid zat.

Liefst 120 nieuwe stukken bracht hij in première

In het Westen groeide hij uit tot een muzikaal icoon, die tal van componisten inspireerde. Dankzij Rostropovitsj breidde het solo-repertoire voor de cello zich gestadig uit in de twintigste eeuw. Maar liefst honderdtwintig nieuwe stukken bracht hij in première. Hij was bevriend met de groten der aarde, onder meer met koningin Beatrix en prins Claus. Ook politiek bleef hij betrokken. Toen in 1989 de Berlijnse Muur viel, reisde hij spoorslags naar de Duitse stad om bij het beruchte Checkpoint Charlie een Cellosuite van Bach ten gehore te brengen als ode aan de vrijheid, waarvoor hij zijn hele leven streed. Toen er twee jaar later een nieuwe communistische staatsgreep in Rusland dreigde, ging hij naar het Witte Huis in Moskou om de ontluikende democratie te verdedigen. Er is een beroemde foto van de wakende Rostropovitsj, in zijn hand het machinegeweer van de soldaat die tegen hem aan in slaap is gevallen. Zijn vrouw gaf op dat moment les in Londen. Hij had haar niet van zijn trip op de hoogte gesteld. ‘Ze zou me hebben vermoord’, grapte hij later.
Beroemd werd hij ook om zijn prachtige oneliners. ‘In je soep zijn twee haren teveel, op je hoofd te weinig’, was er één van. Het was zijn lot, zo zei hij, ‘om de cello tot een even geliefd en gevierd instrument te maken als viool en piano’. Dat is hem zeker gelukt, tot aan de dag van vandaag, bijna tien jaar na zijn dood.