Classics To Go | 10 november 2016

Componist Giovanni Battista Pergolesi

Tal van historici en musicologen proberen tot op de dag van vandaag vergeefs vat te krijgen op het raadsel dat Giovanni Battista Pergolesi heet. In zijn korte leven schreef hij onder meer zijn nu beroemde Stabat Mater. Met de uitgave van Adriano in Siria krijgt ook de operacomponist Pergolesi meer reliëf.

‘Hoe kon Pergolesi uitgroeien tot mythische figuur?’

De Italiaanse musicoloog Dario della Porta noemt de componist Pergolesi een ‘geestverschijning’ in zijn boek Il caso Pergolesi. Niemand lijkt greep te kunnen krijgen op het jong gestorven genie, van wie de muziek na zijn tragische dood zo tot de verbeelding ging spreken. Zijn Stabat Mater is het beroemdste in zijn soort. Honderden componisten verklankten het middeleeuwse gedicht over de moeder Maria die moet toezien bij de marteling en dood van haar zoon Jezus, maar de versie van Pergolesi torent al eeuwen boven alles en iedereen uit. Hij was daarnaast een begenadigd operacomponist. Zijn komische werk La serva padrona ontketende een ware muzikale ‘oorlog’ in Parijs tussen de Italiaanse en de Franse opera. Na zijn vroege dood werden sommige van zijn stukken zo populair dat onbekende muziek onder de naam Pergolesi werd uitgegeven, omdat het een goed verdienmodel bleek. Gevolg is dat tal van werken in de loop der eeuwen werden ontmaskerd. De Concerti Armonici bijvoorbeeld bleken niet van de Italiaan, maar van de Nederlandse diplomaat Unico van Wassenaer. Het leidde tot een flinke mythevorming rond de mens en de componist Pergolesi. Ook de historisch ongefundeerde anekdotes van zijn Italiaanse biograaf Francesco Florimo droegen bij tot het beeld van een in nevelen gehuld figuur. En toch… Een prominent onderzoeker van leven en muziek van de componist, Francesco Degrada, stelt in zijn boek Pergolesi tra mito e storia, dat deze figuur gevangen zit tussen mythe en geschiedenis en dat diens lot vragen oproept. ‘Waarom werd deze musicus verheven tot niet alleen een symbool van de Italiaanse muziek in een zeker tijdperk, maar eveneens tot het symbool van de muziek zelf, van de kracht om de historie en het lot van de mens te verklanken? Hoe kon Pergolesi uitgroeien tot zo’n mythische figuur? Want vergeet niet: die mythe is een werkelijkheid.’

**Pergolesi zelf vond zijn Stabat Mater niets waard**

Er zit een groot verschil tussen hoe wij Pergolesi zien en hij zichzelf. Hij maakte zijn beroemde Stabat Mater voor de monniken van het Napolitaanse klooster Confraternità dei Cavalieri di San Luigi di Palazzo, bij wie hij de laatste maanden van zijn door ziekelijkheid gekwelde leven doorbracht. ‘Ze betaalden me er tien ducaten voor’, schreef de componist, ‘hoewel het niet meer waard is dan tien bajocchi.’ De bajocchi is een honderdste van een ducaat. Pergolesi stervend aan tuberculose had dus weinig goede woorden voor zijn beroemdste werk over. Zo’n kleine halve eeuw later noemde de beroemde Franse filosoof en componist, Jean-Jacques Rousseau in zijn Dictionnaire de Musique het eerste duet uit datzelfde Stabat Mater ‘het meest volmaakte en ontroerende dat ooit uit de pen van een componist vloeide’.

Een gebrek aan succes was de rode draad in Pergolesi’s leven zelf. Vrijwel al zijn serieuze opera’s werden een flop. Bij de première van zijn L’Olimpiade in Rome werd hij zelfs met een sinaasappel bekogeld. De roem en erkenning voor zijn dood gold vooral zijn komische intermezzo’s: korte theatrale zangstukken tussen de bedrijven van lange opera’s. Zoals zijn La serva padrona. Het lijkt erop, concludeert historicus Della Porta, dat de sentimentele laat-achttiende eeuw en de romantische negentiende eeuw het onaanvaardbaar vonden dat deze kapelmeester van enkele Napolitaanse edellieden en weinig succesvol operacomponist tussen de wal en het schip van de geschiedenis zou vallen.
Dat Pergolesi in zijn eigen tijd niet bekend was, mag blijken uit het feit dat zijn stoffelijk overschot in een massagraf verdween en er pas zo’n veertig jaar later een eerste korte biografie over hem verscheen. Dat Pergolesi’s roem daarna tot zulke grote hoogten steeg, zet iedereen nog steeds voor een raadsel.

Een ongekende Pergolesi-vervalsingsgolf

De mythevorming begon in Parijs, zo’n vijftien jaar na Pergolesi’s dood. Daar begonnen Rousseau en zijn geestverwanten een beweging tegen de Franse opera, die zij muzikaal en dramatisch waardeloos vonden vergeleken met de Italiaanse. De in hun ogen en oren stijve tragédie lyrique met z’n mythologische thema’s kon niet wedijveren met de opera buffa, het komische muziektheater. Twee jaar woede die Querelle of Guerre des Bouffons, een intellectuele oorlog. En in het middelpunt ervan stond het komische intermezzo La serva padrona, een verhaal over een rebelse dienstmeid die met de heer des huizes trouwt. Plotseling werd Pergolesi het lichtende voorbeeld van een nieuwe generatie, wiens ideeën een halve eeuw later uitmondden in de Franse Revolutie. In La serva padrona speelt de opkomende burgerij de hoofdrol, en niet de adel en vorstenhuizen zoals voorheen. En zo werd Pergolesi plotseling een van de symbolen van een nieuwe beweging. De vraag naar zijn muziek groeide, maar in de zes jaar dat de Italiaan als componist aan de weg timmerde, maakte hij maar zo’n 36 werken, waarvan sommige opera’s niet erg geschikt bleken, omdat ze traditioneel over mythologie of koningen en keizers gingen. De muziekuitgevers wisten er wel raad op, en lieten onbekende barokwerken doorgaan voor Pergolesi. In de twee eeuwen na de operaoorlog dijde zijn oeuvre uit van 36 tot meer dan 330 werken. Zo’n negentig procent van die muziek werd in de tweede helft van de twintigste eeuw door onderzoekers ontmaskerd. Pergolesi kreeg daarmee de twijfelachtige reputatie van de meest vervalste componist uit de muziekgeschiedenis.

Zijn loopbaan als componist duurde maar zes jaar

Wie Pergolesi was, daarvan weten we ook weinig. Het Italiaanse Jesi is in 1710 zijn geboortestad. Daar staat tegenwoordig op het plein het Teatro Pergolesi en een paar honderd meter verder een beeldengroep, waar de componist wordt omringd door mythologische figuren. Zijn achternaam is een samentrekking van het nabijgelegen Pergola, waar zijn voorouders vandaan kwamen, en Jesi. Zijn vader werkte als opzichter voor de adel. Hij kreeg les van de plaatselijke musici. Zijn talent werd opgemerkt door een rijke aristocraat die hem, ergens tussen zijn tiende en zestiende, in staat stelde om in de muziekstad Napels te studeren. Pergolesi kwam uit een ziekelijke familie, zijn moeder stierf jong, en twee broers en een zus overleefden hun kindertijd niet. De kleine Giovanni was mank, waarschijnlijk door polio, en leed al vroeg aan tuberculose. Zijn loopbaan als kapelmeester en componist duurde maar zo’n zes jaar, op zijn 26^ste werd de tbc hem uiteindelijk fataal. De 19^de-eeuwse bibliothecaris Florimo schreef een zwaar geromantiseerde biografie, waarin nogal wat twijfelachtige ‘feiten’ zijn opgenomen. Zo zou de nagel aan Pergolesi’s doodskist een tragische liefde zijn voor een adellijk meisje. Beiden waren verliefd, maar haar ouders stemden niet toe in een huwelijk. Zij zou zijn overleden in een klooster, waarna Pergolesi bij haar begrafenis een requiem dirigeerde. Een jaar later stierf hij zelf. Niemand heeft voor dat verhaal enig bewijs kunnen vinden. De verbeelding ging aan de haal met Pergolesi. Maar dat hij een geweldig componist was, bewijzen niet alleen zijn Stabat Mater en Salve Regina, maar ook de tot voor kort verontachtzaamde serieuze opera’s, die zich in de aandacht van musici mogen verheugen. De net verschenen Adriano in Siria is daar een mooi voorbeeld van.